پایگاه اطلاع رسانی اسراء: آیات ﴿تُعِزُّ مَن تَشاء و تُذِلُّ من تشاء﴾[1] یا ﴿ترزقُ من تشاء بغیر حساب﴾[2] نشان می‏ دهد كه خداوند به هركس كه بخواهد عزّت عطا می ‏كند و هركس را كه بخواهد در ذلّت می ‏نشاند. همچنین آیه ﴿اِن الحكمُ اِلاّ للّه﴾[3] نشان می ‏دهد كه جز حكم خدا حكمی نیست. در این میان این پرسش مطرح می شود که «بنده و عبد» چه نقشی در ذلّت و عزّت خود دارد؟

آیت الله العظمی جوادی آملی در پاسخ به این پرسش بیان می دارند: هیچ یك از این آیات، نقش انسان را در ذلّت یا عزّت خود نفی نمی ‏كند، زیرا آیه ﴿اِن الحُكم اِلاّ للّه﴾ به این معنی است كه تنها حكم او نافذ است و حاكم سراسر جهانِ امكان خداست. این اصلی كلی است؛ ولی خداوند خود حكم كرد كه اگر كسی تلاش و كوشش كند، عزیزش می ‏گردانم و اگر كوشش نكرد، از فیض من بهره ‏ای ندارد. این حكم خداست و بر این اساس فرمود: ﴿اِن عُدتم عُدنا﴾[4] و ﴿اِنْ تعودوا نَعُدْ﴾؛[5] بهشت و جهنم نیز بر اساس حكم خداست. كسی كه ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، اهل بهشت است و كسی كه مسیر تباهی را طی كند، در دوزخ جای دارد. فراهم نمودن زمینه نیز بر اساس حكم خدا صورت می‏ گیرد، پس اگر كسی زمینه را فراهم كند، از رزق برتر و عزّت بیشتر برخوردار می ‏شود.

ایشان همچنین در بیان منظور آیه ﴿یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء﴾[6] تصریح داشتند: ظاهر آیه نشان می‏ دهد كه خداوند هركس را بخواهد هدایت، و هر كه را بخواهد، گمراه می ‏كند. اما باید توجه داشت که هدایت دو قسم است: ابتدایی و پاداشی؛ هدایت ابتدایی یا عمومی سرمایه ‏ای است كه خدای سبحان از راه درون (عقل و فطرت) و بیرون (وحی و نبوت) به انسان عطا كرده است. بر این اساس، خدا همه انسانها را با سرمایه‏ های درونی و بیرونی به راه راست هدایت كرده است. كسانی كه این هدایت را مغتنم شمرده، به دنبال آن حركت كرده‏ اند، از هدایت پاداشی خداوند برخوردار می ‏شوند و به معارف و فضایل الهی می ‏رسند.

معظم له ادامه دادند: اضلال یا گمراهی ابتدایی از صفات سلبیه است كه در خداوند وجود ندارد و خدا هرگز كسی را گمراه نكرده و نمی ‏كند. خدایی كه عقل و فطرت را از درون و عزیزترین مخلوقات خود، یعنی پیامبران و امامان معصوم(علیهم ‌السلام) را از بیرون، برای هدایت بشر فرستاده، هرگز كسی را گمراه نخواهد كرد. اگر كسی با همه این هدایتها به بیراهه برود، خداوند راه توبه و بازگشت را باز گذاشته و اگر با همه این وسیله‏ ها، باز هم به بیراهه برود، از آن پس، خداوند او را «اضلال» می ‏كند.

آیت الله العظمی جوادی آملی ابراز داشتند: البته باید توجه داشت كه سخن فوق بدان معنی نیست كه خداوند چیزی به عنوان ضلالت به او می ‏دهد، چون ضلالت امری عدمی است. اضلال، یعنی خداوند لطف خود را از او می ‏گیرد و او را به حال خود وا می‏ گذارد. آنگاه این شخص با شهوت و خشم خود تنها می‏ ماند و به هر سو كه این دو بكشانند، پیش می ‏رود و به آسانی به گناه روی می ‏آورد. بر این اساس، هدایت ابتدایی مقابلی ندارد؛ یعنی خداوند بدون استثنا، همگان را هدایت كرده است و منظور از آیه ﴿یضلُّ منْ یشاءُ و یهدی من یشاءُ﴾، هدایت ثانوی (پاداشی) و ضلالت كیفری است.

ایشان ادامه دادند: ضلالت (كیفری) در مقابل هدایت ثانوی یا پاداشی قرار دارد، پس هدایت ابتدایی سرمایه ‏ای است كه بدون استثنا به همه عنایت شده است و كسانی كه از این هدایت استفاده می‏ كنند، از فیضی خاص به عنوان پاداش برخوردار می‏ شوند كه همان هدایت پاداشی است: ﴿مَن یؤمن باللّه یهدِ قَلبهُ﴾[7]، ﴿وَ اِنْ تُطیعوهُ تهتدوا﴾[8] و ﴿و الذین اهتدوا زادهم هُدی و اتاهُمْ تَقواهُمْ﴾.[9]

این گروه از پاداشی الهی برخوردار می‏ شوند و كارها را به آسانی انجام می‏ دهند؛ یعنی اگر در گذشته برای روزه‏ گرفتن یا اقامه نماز دچار سختی می ‏شد، اكنون به راحتی این امور را انجام می ‏دهد. همه اضلالها كیفری است؛ یعنی خداوند همه كسانی را كه از هدایت ابتدایی یا عمومی پیروی نكردند، از هدایت پاداشی محروم كرده، به حال خود وا می ‏گذارد؛ در این حال، او با شهوت و خشم خود تنها می ‏ماند و علم او در حس، و عملش در شهوت محدود می ‏شود. البته به لطف الهی، این اضلال هم قابل جبران است و راه توبه همواره برای بنده باز است. او می‏ تواند از اضلال نجات یابد و در جرگه مؤمنانی كه از هدایت ثانوی یا پاداشی برخوردار هستند، قرار گیرد. خدای سبحان در قرآن كریم می ‏فرماید: ﴿اِن عُدتُم عُدنا﴾[10] و ﴿اِنْ تَعُودوا نعُد﴾.[11]

منبع: کتاب نسیم اندیشه جلد 1

[1]  ـ سوره آل عمران، آيه 26.

[2]  ـ آل‏عمران، آيه 27.

[3]  ـ سوره يوسف، آيه 67.

[4]  ـ سوره اسراء، آيه 8.

[5]  ـ سوره انفال، آيه 19.

[6]  ـ سوره نحل، آيه 93.

[7]  ـ سوره تغابن، آيه 11.

[8]  ـ سوره نور، آيه 54.

[9]  ـ سوره محمد، آيه 17.

[10]  ـ سوره اسراء، آيه 8.

[11]  ـ سوره‏انفال، آيه 19.