به مناسبت اربعین ارتحال آیت‌الله محمدعلی ناصری(ره)، خبرگزاری ایسنا (اصفهان) گفت و گویی با حجت‌الاسلام‌والمسلمین مرتضی جوادی آملی، استاد حوزه و دانشگاه و رئیس بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء انجام داده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
​​​​​​​

مردم‌داری از خصوصیات بارز مرحوم آیت‌الله ناصری (ره) بود، به‌طوری‌که درب منزل ایشان همواره به روی مردم باز بود و هرگز از توجه به مردم غافل نشدند. این ویژگی یعنی با مردم و برای مردم بودن، در آینه زندگی علمای شیعه از جمله مرحوم آیت‌الله ناصری نشان‌دهنده چیست و داشتنِ این ویژگی برای علما چقدر اهمیت دارد؟

آیت‌الله ناصری(ره) ویژگی‌های خاص و مهمی داشتند و باید همایش و کنگره‌هایی برای بررسی و روشن شدن ابعاد شخصیتی و ویژگی‌های بارز این شخصیت برگزار شود، این ویژگی‌ها را باید به مردم نشان داد، چراکه چنین شخصیت‌هایی که زندگی خود را وقف تفکر دینی و جنبه‌های آن در جامعه کرده‌اند باید به‌عنوان الگویی برای مردم، علما، روحانیون و حوزویان مطرح شوند. ایشان جنبه‌های مختلف شخصیتی داشتند و علم، شناخت و آگاهی فقیهانه نسبت به دین را با جهاد دینی آمیخته بودند. خداوند ملاکی برای عالمان دینی قرار داده است که اگر این ملاک موردتوجه قرار گیرد، جامعه رنگ و بوی دیگری خواهد گرفت، این ملاک برخورداری از  تفکر «عالمِ ربانی بودن» است که در آیه ۷۹ سوره آل‌عمران «کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِمَا کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتَابَ وَ بِمَا کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ» مطرح‌شده است. خداوند در این آیه بیان می‌کند که عالمان همراه با فقاهت و شناخت دینی باید مردم را به سمت خداوند بخوانند و عالم ربانی باشند. ربانی به لحاظ لغوی یعنی به‌شدت مربوط و منتسب به خداوند بودن. آنچه عالمان باید از آن پرهیز کنند این است که با علم دینی، مردم را به سمت خود فرابخوانند.

عده‌ای که علم را فرامی‌گیرند و با آن مردم را به‌سوی خود خوانده و مرید و مرادگونه رفتار می‌کنند، حتماً عالم دینی نیستند، عالم دینی کسی است که از خودمحوری بپرهیزد، علم، معرفت و شناخت دینی را برای ارتباط خود با خدا ملاک قرار دهد و مردم جامعه را نیز به‌سوی آن دعوت کند. همین آیه شریفه، مبنای کار مرحوم آیت‌الله ناصری(ره) بود، ایشان مردم را نه به خود که به خدا می‎‌خواند، هم خودشان خدایی و ربانی بودند و هم جامعه دینی را به سمت خداوند سوق می‌دادند و همین ویژگی، رمز ارادت مردم به آیت‌الله ناصری(ره) بود. این عالم ربانی در جنبه نظر، دین را به‌صورت فقیهانه، آگاهانه، جامع و همه‌جانبه و نه قشری، سطحی و ظاهری فراگرفته و در عرصه عمل، به دنبال الهی کردن جامعه و رفع مشکلات آن بودند و به همین دلیل هم بود که با این شکوه و عظمت توسط مردم تشییع شدند. درواقع عالم دینی غیر از کسی است که صرفاً علم و شناختی از دین دارد. برخی فقیه هستند و از احکامِ واجب و حرام شناخت دارند، اما هدایتگر و مصلح جامعه نیستند، حال‌آنکه عالم دین دغدغه نجات جامعه از ظلم، ظلم‌پذیری، انحراف و گمراهی و جهل را دارد و برای رسیدن به این مهم تلاش می‌کند؛ وجود این ویژگی به‌صورت برجسته در آیت‌الله ناصری موجب احترام و ارادت مردم به ایشان پیش و پس از ارتحال شد.

مراسم خاکسپاری آیت‌الله ناصری با حضور اقشار مختلف مردم برگزار شد که نشان می‌داد مردم با روحانیت مردمی پیوند عمیقی دارند. اگر چنین ارتباطی میان مردم و روحانیت وجود ندارد، چطور می‌توان آن را ایجاد کرد و اگر مانند مرحوم آیت‌الله ناصری چنین پیوند عمیقی بین مردم و روحانیت وجود دارد چگونه می‌توان آن را حفاظت کرد؟

خصلت‌های عالم ربانی، تصنعی، بازی و در حد مرید و مرادبازی نیست، همان‌طور که در جامعه مشاهده می‌کنیم برخی عالم دین هستند، ادای آن را هم به‌طور تصنعی درمی‌آورند و حتی مریدانی دارند، اما مورد تکریم مردم نیستند، اگرچه عده‌ای از سر جهل با این افراد همراه هستند، اما عمده مردم آگاه هستند و با دروغ و تزویر همراه نمی‌شوند؛ آیت‌الله ناصری (ره) نیز ازاین‌گونه مواردی که متأسفانه بعضاً شاهد هستیم، منزه بودند و این نزاهت در چشم مردم برجسته و آشکار بود، از سوی دیگر برای تشخیص این ویژگی‌ها و همراهی با آن نیاز است که مردم نیز این ویژگی‌ها را در خود ایجاد کنند، چنانکه آیت‌الله ناصری(ره) پیش از دعوت مردم به اخلاق، خود عالم متخلق بودند؛ آیت‌الله جوادی آملی در پیام تسلیت خود از ایشان با عنوان «عالم متخلق» یاد کردند، عالم متخلق عالمی است که اخلاق در جان او نشسته، مستقرشده و هرچه می‌کند براساس اخلاق است و تا انسان به این مرحله نرسد نمی‌تواند با رفتارهای اخلاقی جامعه را اصلاح کند، بلکه خلقیات نفسانی و ملکات نفسانی فاضله است که می‌تواند این ویژگی را ایجاد کند. خداوند درباره پیامبر اکرم(ص) این امتیاز را به‌صورت شفاف و برجسته بیان کرده که «اِنّکَ لِعَلی خَلق عَظیم» این آیه نشان‌دهنده فضائل پیامبر(ص) است که نه‌تنها اخلاق داشت، بلکه بر قله اخلاق مسلط بود و همه کارها، رفتار و اعمال او از سرچشمه اخلاق جاری می‌شد.

حضرت آیت‌الله ناصری نیز ضمن دارا بودن این ویژگی، سعی بر اصلاح جامعه با اخلاق داشتند؛ ایشان به‌درستی تشخیص داده بودند که گمشده جامعه امروز اخلاق و فضائل انسانی است، جامعه آشوب‌زده ما درگیر مسائل مختلف شده و از انسانیت و جایگاه رفیع انسانی خود دور شده و برای رسیدن به جایگاه انسانی باید بر اخلاق اهتمام داشته باشد، آیت‌الله ناصری(ره) به‌درستی تشخیص داده بودند که جامعه از مسیر اخلاقی خارج‌شده و شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی باعث شده انسان‌ها از فضائل انسانی دور شوند و تلاش و کوشش ایشان برای احیاء فضائل اخلاقی بود.

مرحوم آیت‌الله ناصری به‌عنوان استاد اخلاق شناخته می‌شوند. اهمیت توجه علما به مباحث اخلاقی چیست و آیا عالم‌بودن به مباحث اخلاقی‌ رمز محبوبیت مرحوم ناصری بود و همین ویژگی در سایر علما نیز می‌تواند موجب محبوبیت آن‌ها باشد؟

اخلاق به‌عنوان سرپل راه‌یابی به ساحت الهی شناخته می‌شود، در این بیت  که جناب حافظ می‌فرماید: «در کار گلاب و گل  حکم ازلی این بود/ کین شاهدبازاری وان پرده‌نشین باشد»، عرفان را پرده‌نشین می‌دانستند و اخلاق را شاهد بازاری. بدون اخلاق راه‌یابی به حقیقت عرفان امکان‌پذیر نیست. اگر ابتدای مسیر دین تکالیف اعمال و  احکام است، اخلاق و در مرحله بعد عرفان و معرفت دینی به باورهای اعتقادی قرار می‌گیرد. اخلاق چه در بعد  فردی و چه اجتماعی عبارت است از آن دسته از ملکات نفسانی که در جان آدمی می‌نشیند و انسان، اعمال و رفتار خود را بر اساس آن انجام می‌دهد. از رذایل اخلاقی چون حرص، تکبر، حسد، دروغ و... محفوظ است و به گذشت، سخاوت و حسن خلق مجهز است.

امروزه اخلاق را در محیط‌های علمی و آکادمیک به‌عنوان یک علم آموزش می‌دهند، مثل اخلاق پزشکی، اخلاق مهندسی و اخلاق اداری، این‌ها مواردی هستند که به‌صورت قاعده و دستورالعمل‌هایی  در محیط‌های انسانی درآمده‌اند و اگرچه خوب، لازم و ارزشمند هستند، اما قادر به ساخت ملکات انسانی در وجود انسان نخواهند بود. آنچه اسلام و عالمان ربانی بر آن تأکید می‌کند تبدیل صفات و فضیلت‌های اخلاقی به ملکات نفسانی است که انسان با تجهیز به آن  تمام رفتار خود را در پرتو آن انجام می‌دهد، این ملکات نفسانی در ملکوت وجود انسان جای می‌گیرند و یکی از دلایل علاقه و ارادت مردم به آیت‌الله ناصری(ره) همین اخلاق و ملکات نفسانی بود که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به ارتباط با مردم، گشاده‌رویی و شرح صدر اشاره کرد.  به‌طور خاص شرح صدر مهم‌ترین ویژگی عالمان ربانی است که به‌واسطه آن می‌توان کژی‌ها و مشکلات اجتماعی را اصلاح کرد، همین شرح صدر موجب افزایش ارتباط عالم با مردم، تحمل مشکلات آن‌ها و اصلاح این مشکلات می‌شود و این از مهم‌ترین ویژگی‌های آیت‌الله ناصری بود.

مرحوم ناصری نماد ترویج و تبلیغ و اشاعه فرهنگ مهدویت و حضرت ولی‌عصر(عج) بودند، به‌طوری‌که مسجد کمر زرین اصفهان با حضور ایشان به‌عنوان پایگاهی برای ترویج مهدویت شناخته می‌شود. علمای شیعه تا چه اندازه به موضوع ترویج و اشاعه فرهنگ مهدویت همچون ایشان وارد شده‌اند و ضرورت‌های آن از دیدگاه شما چه مواردی است که باعث شده یکی از علمای بزرگ شیعه با عنوان مروج فرهنگ مهدویت شناخته شود؟

فرهنگ مهدویت به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی و جنبه‌های خاص اعتقادی مکتب اهل‌بیت(ع) و شیعیان است، در منابع روایی ما، مسئله مهدویت از زمان خود پیامبر اکرم(ص) تا وجود مقدس امام حسن عسکری(ع) تکرار شده، همه آن‌ها به این مسئله تصریح کرده و نام آن حضرت را بارها و بارها یاد کرده‌اند و امام صادق(ع) در حدیثی فرمودند در هنگام سلام، ایشان را با نام «یا بقیه‌الله» یاد کنید، در منابع روایی ما ادعیه و احادیث زیادی در خصوص فرهنگ مهدویت وجود دارد، از دعای عهد و ندبه تا احادیث و روایات مختلف. از سوی دیگر مسئله مهدویت همواره با شبهات نظری و عملی همراه بوده که جامعه را به انحراف و گمراهی کشانده است، امروز هم شاهد این هستیم که افراد اهل فریب، نیرنگ و دروغ در کنار این حقیقت والا قرارگرفته و جامعه را به انحراف و شبهه نسبت به این موضوع مهم می‌کشند و مسئله انتظار را که به‌عنوان افضل العبادة مهم‌ترین مؤلفه و فرصت فرهنگ شیعه در عصر غیبت است، به مسئله‌ای سطحی، قشری و بازاری تبدیل کردند، آن را به توزیع چای، شربت و شیرینی تقلیل دادند و  با انحرافات فکری، اعتقادی و عملی توأم کردند. این افراد مسئله انتظار را که فرصت ویژه شیعه است به تهدید تبدیل کردند و بسیاری افراد را با همین کژفهمی‌ها از وجود امام محروم کردند.

آیت‌الله ناصری(ره) به‌درستی تشخیص دادند که جریان مهدویت را باید از مسئله حاشیه دور کرد، از انحرافات و تحریفاتی که امروز در کنار مسئله مهدویت شکل‌گرفته و متأسفانه مردان و زنان ما را به خود مشغول کرده و با حرکت‌های سطحی ظاهری و قشری  روح مهدویت، دعاهای اصیل و زیارت‌های ارزشمند را از جامعه گرفته و در مقابل با یک سلسله شعارها و اشعار شاعر آیینی سطحی مشغول کرده است. آیت‌الله ناصری به‌درستی تشخیص دادند که مهدویت به‌عنوان یک علم و پرچم مهم عالم شیعه باید در اهتزاز باشد و از انحرافات دور بماند، لذا ایشان جریان مهدویت را به‌درستی رهبری می‌کردند، حرکت صحیح و اصیل فرهنگ مهدوی را به جامعه نشان می‌دادند. مهدویتی که از عالم ربانی منتشر می‌شود می‌تواند برای جامعه منشأ خیروبرکت فراوان باشد.

پیشگامی در سنت اعتکاف یکی دیگر از ویژگی‌های خاص و بارز مرحوم آیت‌الله ناصری بود. این موضوع را در علمای شیعه چگونه می‌بینید و ورود مرحوم ناصری به این موضوع و پیشگامی در آن تا چه اندازه اهمیت دارد؟

عبادت که رفتار خاضعانه بنده در پیشگاه پروردگار عالم است از جلوه‌های اصیل دینی است و از برجسته‌ترین جلوه‌های عبادی است که انسان‌ها را در مدت کوتاهی از همه مظاهر دنیوی دور می‌کند و در جهت عبودیت و بندگی خدا قرار می‌دهد، اعتکاف نوعی آموزش نحوه بندگی و خضوع در برابر خداوند است، اعتکاف انسان را از تمام مظاهر دنیایی دور می‌کند تا چیزی جز توجه به خدا برای او نباشد در ایام اعتکاف نوعی پاک‌سازی، سالم‌سازی و پالایش برای انسان اتفاق می‌افتد و مردم عهد و میثاق دوباره‌ای با خداوند می‌بندند و آماده آغاز حرت دیگری در فصلی جدید می‌شود، همان‌طور که همه‌چیز حتی آهن در طبیعت زنگار می‌زند، انسان نیز به علت شرایط مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی زندگی  در دنیای امروز، دچار زنگار و ملالت روح و دل می‌شود که برای شستشو و دور کردن این زنگارها و ایجاد جلاء وجودی در خود به اعتکاف رو می‌آورند که در این مسئله نقش و جایگاه ویژه‌ای دارد.

آیت‌الله ناصری نیز با تشخیصی که نسبت به اهمیت این موضوع داشتند و به علت اهتمام به اصلاح جامعه اعتکاف را به‌عنوان یکی از انواع مهم عبادت انسان‌ساز که چهره حقیقی  انسان را بازسازی می‌کند و آلودگی را از چهره جان او پاک می‌کند، به‌عنوان یک سرمایه انسان‌ساز مورد توجه قرار دادند.