حجت‌الاسلام مرتضی جوادی آملی، رئیس بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء، شامگاه پنجشنبه، دوم اردیبهشت ماه در نشست «فرهنگ اعتدال در قرآن» که به صورت مجازی و از سوی سرای فرهنگ و قرآن آیت‌الله رفسنجانی برگزار شد، گفت: آنچه از آیت‌الله رفسنجانی باقی مانده است، همین تفسیر راهنماست و به حق نشانه انس این سیاستمدار ارزشمند و مرد بزرگ با قرآن است؛ کسی که خدمات گرانقدری را برای اسلام و ایران عزیز برجا گذاشت و عشق و علاقه او سربلندی و عزت جامعه در پناه قرآن و عترت بود.

وی با بیان اینکه مسئله اعتدال یکی از موضوعات فرهنگ قرآنی است، افزود: همه در دوره زیست سیاسی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی این را کاملاً احساس کردند که به‌رغم اینکه با فراز و نشیب‌های انقلاب همراه بود، ولی پا از مسیر اعتدال بیرون ننهاد. اعتدال، حقیقتی درخشان و والا در عالم هستی است، خداوند حرکت را با قرار و بی‌ثباتی را با اعتدال همراه کرد که این خود از شگفتی‌ها و عجایب هستی است؛ لذا اعتدال حقیقتی در دل این نظام ناآرام است. اعتدال امر مرکز در نهاد هستی و هر موجودی از موجودات عالم هستی است و بدون آن صلاح و فلاحی برای هیچ موجودی ممکن نخواهد بود.

اعتدال موهبت الهی

وی افزود: شب و روز و فصول اربعه، خشکی و رطوبت و برودت و گرما مایه ثبات است؛ اگر خشکی و رطوبت و برودت و حرارت محض باشد همه چیز از بین خواهد رفت؛ در نهاد انسان هم اعتدال قرار دارد و اگر نباشد قطعاً به سعادت نخواهد رسید؛ به صورت قاعده کلی می‌توان گفت که انسان‌های نامعتدل که به افراط و تفریط کشیده می‌شوند حتماً به ساحل سعادت و هدف و غایت هستی نخواهند رسید؛ بنابراین اعتدال موهبت تکوینی و تشریعی خداوند است.  

استاد حوزه افزود: آمدوشد روزگار و شب و روز همه بر مبنای اعتدال است؛ خدا امکان اعتدال را برای کشتی طوفان‌زده در دریا هم ایجاد کرده است؛ در قرآن کریم فرموده: «وَعَلَی اللَّهِ قَصْدُ السَّبِیلِ»؛ خدا فراتر از هر قانون و معیار و ملاکی است زیرا خود حق‌آفرین و ملاک ‌آفرین است که «الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ»، ولی یک امر به قدری حتمیت دارد که خدا در مقام عمل به آن متعهد است.

وی اضافه کرد: براساس آیه «کَتَبَ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» خدا رحمت را بر خودش فرض گرفته و متعهد شده که گویی خدا ملزم به این قانون است؛ یعنی خدا از جایگاه ذات برای مقام فعل، رحمت را بر خود الزام‌آور کرده است؛ اعتدال هم همین گونه است آنجا که فرمود: «وَعَلَی اللَّهِ قَصْدُ السَّبِیلِ». 

تمجید قرآن از مسیحیان میانه‌رو

رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء گفت: لقمان حکیم به فرزندش فرمود: «وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ»، این مشی فقط راه رفتن نیست که در تفسیر بگوییم تند و کند را نرو؛ این مشی یعنی اینکه در شیوه و سبک زندگی، رفتار و گفتار و کردار باید معتدل و مقتصد باشیم. خدا وقتی جریان مسیحیت را ذکر می‌کند فرموده است ما به آنها همه دستورات را دادیم و اگر به انجیل عمل می‌کردند موفق بودند، ولی برخی افراط و تفریط کرده و یا دنیاگرا شدند و یا به رهبانیت رو آوردند، ولی گروهی هم مقتصد و معتدل بودند؛ «مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ» و این مورد تقدیر و تشویق خداوند است. 

وی افزود: غلو در معرفت می‌تواند برای انسان کفر و شرک به همراه آورد؛ معتزله و اشاعره به مسائل اعتقادی از زاویه افراط و تفریط پرداختند و دچار انحراف در برخی مسائل شدند. در برابر دین هم افراد سه گروه هستند؛ طبق آیه شریفه ۳۲ فاطر «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ» انسان‌ها در برابر حقایق به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ دسته‌ای با افراط و تفریط به خود ظلم می‌کنند؛ انسان مفرط و یا مفرٌط به بیان امام علی(ع) خسارت می‌بیند.

حجت الاسلام و المسلمین مرتضی جوادی آملی بیان کرد: دسته دیگر مقتصد و میانه‌رو و از افراط و تفریط به دور هستند. البته عده‌ای هم هستند که براساس اعتدال راه سبقت را پیش می‌گیرند و «سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ» و «سارعوا بالخیرات» هستند.  

امت مقتصد در قرآن

وی افزود: قرآن جامعه بدون اعتدال را ناموفق می‌داند؛ اگر برخی افراد معتدل باشند و بخش دیگری نباشند موفقیت برای جامعه به دنبال ندارد؛ باید اعتدال به فرهنگ عمومی تبدیل شود و تا تبدیل نشود و در سطح عموم مستقر نشود موفقیت امت را به همراه ندارد؛ اگر جامعه بخواهد به موفقیت برسد و اگر مدعی هستیم نظام اسلامی آمده تا انسان‌ها را به فلاح و صلاح برساند با اعتدال ممکن است. 

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: امت مقتصد، امتی است که حرکت و آهنگ یگانه و هدف معین و مشخصی دارد؛ اگر بخشی از جامعه بر مبنای اعتدال و بخشی تفریط و بخشی بر مبنای افراط حرکت کنند به نتیجه نخواهد رسید؛ سر و رمز اینکه امروز جامعه ما در برابر دشمنی‌ها و فضای مجازی، طوفان‌زده و متلاطم است، شقاق و نفاق و دورویی و چندرویی را می‌بینیم چون جامعه به فرهنگ اعتدال نرسیده و به نظام اعتدالی اجتماعی تبدیل نشده‌ایم.

وی افزود: آنچه مدنظر آیت‌الله رفسنجانی بود و خصوصاً در دهه آخر بر آن تاکید داشت، اعتدال بود؛ هم مورد هجمه افراط‌گری راستی‌ها و هم چپی‌ها قرار گرفت، لذا دنبال ایجاد فرهنگ اعتدال بود؛ اگر قرآن براساس آیه ۱۴۳ بقره «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا» امت وسط را برای جامعه در نظر گرفته است؛ این فرهنگ و اراده الهی است و مطالبه خدا از یک جامعه هست. جامعه‌ای می‌تواند شاهد بوده و همه را راهبری کند که فرهنگ اعتدال در آن عمومی باشد.

برتری اسلام با پیاده کردن فرهنگ اعتدال محقق می‌شود

وی تصریح کرد: کسانی که با فرهنگ افراط و تفریط به جان جامعه افتاده‌اند مسئول شقاق و نفاق هستند و اگر بخواهیم به فرهنگ قرآنی مراجعه کنیم و امت وسط بودن را که مطالبه الهی و خواسته خداوند است تحقق ببخشیم، باید امة وسط باشیم. از یک طرف مدعی جهانی شدن و برتری هستیم که البته تردیدی نیست که هیچ چیزی بالاتر از اسلام نیست؛ «الاسلام یعلوا و لا یعلی علیه» ولی آنچه می‌تواند این تعالی و رافت و مقام را برای جامعه به ارمغان بیاورد اعتدال است؛ متأسفانه فکر می‌کنیم چون اسلام بلندمرتبه است، همین برای تحقق آن کفایت دارد؛ این خبری به داعی انشاء است؛ یعنی برای تحقق این شعار باید راه اعتدال و فرهنگ قرآنی اعتدال را بپیماییم.

وی افزود: باد به ارزش‌های خود بازگردیم و ایرانی را که با اعتدال توانسته هزاران سال در نظام بشری رفعت و جایگاه خود را در تمدن، اخلاق و حکمت و فلسفه و عرفان و معنویت حفظ کند، دوباره به جایگاه خود بازگردانیم؛ امروز جامعه به شدت آسیب دیده است؛ زیرا در نظر و عمل از اعتدال بیرون آمده و حیثیت اجتماعی اعتدالی به افراط و تفریط کشیده شده است. 

حجت الاسلام و المسلمین جوادی آملی بیان کرد: اینکه عده‌ای را در حوزه و دانشگاه بپرورانیم و امکانات دولتی در  اختیار آنها بگذاریم و بگوییم کشور رو به پیشرفت است نتیجه نمی‌دهد؛ کسانی که از این پیشرفت‌ها دم می‌زنند منشأ انحطاط و سقوط هستند، چه در بازار و مزرعه و صنعت و مدیریت باشند؛ با یک عده نمی‌توان پیشرفت درست کرد و باید در فرهنگ عمومی آهنگ اعتدالی واحدی را به صدا در آوریم وگرنه جامعه کاریکاتوری خواهیم داشت.

لیبرالیسم نتیجه رادیکالیسم است

وی افزود: مرز اعتدالی شرق در طول تاریخ ایران و در غرب یونان بوده است و این در فرهنگ عمومی جامعه جهانی مشهور است؛ باید سرمایه ارزشمند پیشینیان را حفظ کنیم و نگذاریم از ما سلب شده و به بیماری افراط و تفریط مبتلا شویم؛ هر رادیکالیسمی یک لیبرالیسم را به دنبال دارد؛ بخش زیادی از کسانی که مهاجرت کردند اهل هجرت نبودند، ولی افراط و تفریط‌ها سبب این مسئله شد. از خسارت‌های سنگین افراط‌گری شکسته شدن خط اعتدال و امنیت است که موجب جلای وطن از سوی برخی شده است.  

وی در بخش پایانی سخنانش گفت: در خاتمه یادی از بزرگ‌مرد اخلاق و سیاست و آقایی بکنیم که در انتهای کار هم در غربت و تنهایی وفات کرد؛ مهمترین شعار وی بحث اعتدال بود و فرهنگ قرآن را در این راستا به یادگار نهاد و بکوشیم این صفت انسانی، قرآنی و انقلابی را زنده نگه داشته و حفظ کنیم. با فرهنگ اعتدال این جامعه را به اصالت خود و بنیه‌های فکری و فرهنگی بازگردانیم و مطمئن باشیم اگر جامعه بخواهد در اوج تعالی قرار بگیرد باید بر بنیاد و قرارگاه اعتدال بایستد.