Esra NEWS Agency: The commemoration ceremony of Hakim Mulla Sadrai of Shirazi was held in Shiraz started with a video message from Grand Ayatollah Javadi Amoli.

Grand Ayatollah Javadi Amoli expressed in this message, “The late Sadr al-Mutalahin considers himself an interpreter of the wisdom of the Sharia and he tries to show the art of interpretation of the Qur'an and Atrat, and he presented a philosophy that according to him, who was successful _praise be to Allah_, is in accordance with the Sharia. And about thoughts that is not in accordance with Sharia, he seeks refuge in Allah from it. One might be successful or not in all these ups and downs and sometimes someone may be negligent.”

He said, “What Absolute wise(Allah) brings cannot be compared to what his servants have. The work that Allah has done in explaining the world, cosmology, and worldview, and world design is not possible for anyone, and the explanation and the explanation and development of that which brought by the prophets and saints (peace be upon them) is also not possible for anyone. the tireless effort of such wisemen in general, however, and Sadr al-Mut'alahin (may Allah be pleased with them) in particular is to approach this high court.”

The video and full text of His Eminence message is as follows:

“ “I seek refuge with Allah from the accursed Satan

In the name of God, the most gracious, the most merciful

“Praise be to God, Lord of the worlds, and may Allah’s blessings be upon all the prophets, messengers, and imams, the guided guides, and Fatima al-Zahra, the lady of the women of the worlds.

First of all, we honor the scholars, nobles, professors, academic dignitaries of the Howzeh and university, and cultural elites, and we gracefully  acknowledge the tireless efforts of the organizers of this conference and meeting. Also thanks to all the esteemed participant who contributed to the scientific weight of this conference by submitting articles or presenting articles! We ask Allah, the most holy essence to grant Tawfiq for deep understanding of wisdom and narration to everyone, and to accept from all these nobles and to grant them the reward of this world and the hereafter!

The late Sadr al-Mutalahin considers himself an interpreter of the wisdom of the Sharia and he tries to show the art of interpretation of the Qur'an and Atrat, and he presented a philosophy that according to him, who was successful _praise be to Allah_, is in accordance with the Sharia. And about thoughts that is not in accordance with Sharia, he seeks refuge in Allah from it. One might be successful or not in all these ups and downs and sometimes someone may be negligent. What he says: "Woe to philosophies that are not in accordance with the Sharia, and it is impossible that the Sharia is not in accordance with the intellectual sciences [1], this is a good word; no matter how successful he was. Any how his tireless effort was to neither go astray nor block anyone's way.

What Absolute wise (Allah) brings cannot be compared to what his servants have. The work that Allah has done in explaining the world, cosmology, and worldview, and world design is not possible for anyone, and the explanation and the explanation and development of that which brought by the prophets and saints (peace be upon them) is also not possible for anyone. the tireless effort of such wisemen in general, however, and Sadr al-Mut'alahin (may Allah be pleased with them) in particular is to approach this high court.

Ignorant thinking was like the thinking of some current thinkers; In the blessed Surah "Jathiyyah" he quotes the words of the atheists like this ﴿وَ قالُوا ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْر﴾، then he says  ﴿إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ﴾[2]it is just a blind guess

They have several primases: One is that there is no other world in existence other than this world, and there is no resurrection, transition, or resurrection ﴿ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا﴾ In the course of life and death, they also said that there is death, there is life, sometimes death comes to us, sometimes life ﴿نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾ And no factor is the cause of our destruction except nature itself and the passage of time ﴿وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْر﴾.

The materialists of the past and today still have these three things as their official slogan, but the basis of the Holy Qur'an and the basis of Islam are against ﴿ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا﴾ Rather, the world is the first home and the hereafter, which starts from the world after death, is the second home. The world is the world of movement, and according to Sadr al-Mutalahin, this movement is an essential movement. Aimless movement is pointless; first There is nothing in the world of nature unless it is wayfarer. Secondly endless movement is pointless; thirdly, the wise creator who is a pure knowledge and a pure wisdom is not playing and doing pointless deeds. He says ﴿ما خَلَقنا السَّماوات و الارض و ما بَيْنَهُما لاعِبين﴾ [3]; We are not gamer to create a creature that is moving and does not reach its destination.

The world of nature is moving and affecting and the movement must reach its destination, and the destination is the hereafter, where good and bad, virtuous and vices, beautiful and ugly, all will be cleared on that day. Those who say﴿ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا﴾ are wrong These words mean the world of movement, aimless! This means pointless, just a game. He said, we would not play a pointless game. If the moving world, and according to Sadr al-Mutalahin, its movement is essential, it will definitely reach its destination, because movement, just as it will not be without a motive, it will not be without a destination either, otherwise it will be null and void, while the null and void would not be created and there is no way for a game (for a wise creator).

they said ﴿نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾ There is life and death in the world and we accept each one that come our way! The answer is that death did not come and will not appear by itself, life also is the same, rather ﴿خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ﴾.[4] Death has a factor, life has a factor; Allah is the creator of life and death; This deep order has creator. Death is very precise and delicate, life is very precise and delicate, they have a manager, they have a creator ﴿خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ﴾.

What you have said ﴿نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾ it is not like that the death and life are unleashed and inorderly take what they want and comes to you. He said﴿يُحْيي‏ وَ يُميتُ﴾ [5]. Yes! There is life and death, but there is a life giver or death giver and they are under the control of Allah, the most holy essence. he ﴿يُحْيي‏ وَ يُميتُ﴾.

These three false things that are narrated from the disbelievers in the blessed Surah "Jathiyyah", first ﴿وَ قالُوا ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا﴾ second, ﴿نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾ third ﴿وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْر﴾ All three have been answered by the Holy Qur'an, and Sadr al-Mut'alheen (may Allah be pleased with him) as an explainer of the verses of the Qur'an and an interpreter of the wisdom of Sharia and religious theology, has explained these principles well, that the world is in motion and needs a stimulus, one; The world is in motion and has a purpose, two, therefore ﴿هُو الاوّل و الآخِر﴾ is proven. It's not like we only see flow and movement, but we don't see or don't believe in the stimulus, and we don't see or don't believe in the destination and goal.

These things could be explained and he did. There is something in the Shari'ah that can be explained to some extent, but there is no way for innovation and simulation about it, and that is that wisdom, whether it is the wisdom of “Mash’sha”, the wisdom of “Isharaq”, the wisdom of the “Mota’aliyah”, whether it is a combination of these or whether it is mysticism, whether it is theoretical mysticism or practical mysticism, all of them cannot do one thing and that is whatever in the world, every argument that is presented - whether in the form of “Kalam” or in the form of philosophy - is that the effect has an effector, the artifact has a maker, the effect has a cause, and this can also explain the verses of the Quran well﴿أَ فَلاَ يَنظُرُونَ إِلَي الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ ٭ وَ إِلَي السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ ٭ وَ إِلَي الْجِبالِ كَيْفَ نُصِبَتْ ٭ وَ إِلَي الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ﴾؛[6] They can explain and interpret these knowledges, from order find the manager, from wisdom to the speaker of that wisdom, from creature to creator, from the servants to the Lord, and the like and such things only prove the concept. If a person reaches the state of mysticism, some of the divine names may be revealed to him and he observes them; But seeing the cause of all cause which is Allah, the most holy essence, it cannot be seen by any of these arguments.

We trace from the effect to the cause; this world is a creation and has a creator; But who is that creator? All these theorizing that came in the verses say that when you theorize and make a precise scientific opinion, you will find that the earth has a creator, the sky has a creator, the mountains have a creator and so on. Like when a person saw a building and says there is a definitely a builder, or he saw a written book or a tablet, he understands that there is a writer; But he does not know who the author is. philosophy can not do more than that. It just can say that this creature has a creator, its creator may also have a thousand and one names, and those thousand and one names in the supplication of “Joshan Kabir” can also be understood and interpreted, but all of these are concepts, all of them are in our minds; No philosophy can prove that particular person.

Yes, there is a person and there are more than a thousand names for him in Joshan Kabir; But what the Qur'an has done and which showed itself to some extent in the “Hikmat Mutaaliya”, in his interpretation of Quran and his semi-mystical discussions -although not in full - is what we have in the verse of the blessed Surah “A’raf”.

Allah, the most holly essence, before he created the framework of philosophy and “Kalam”, before he created the framework of rational arguments, showed himself to the world, then he said, I created you and the world and your connection with the world. Firstly, he showed himself to the world in the way that everyone recognized him. Second, he showed himself to the world in a way that no one will forget. Thirdly, He showed himself to the world in a way that cannot be falsified in any way, cannot be excused in any way. This work is not made of any philosophy.

He said in Surah Mubarakah "A'raf", ﴿وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَني‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلی‏‏﴾ First, he said: everyone from the first creature to the last one were gathered by Allah. Second, he showed himself to all of them; And he made them witness to their own self - either this witness is for the proof or the proof itself- like if someone stands in front of a mirror, bends the head of the mirror and asks the mirror who do you see inside yourself, the mirror answers, “I see you!” He made everyone witness to himself and asked everyone who I am, am I your Lord or am I not, ﴿أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ﴾، ﴿قالُوا بَلی‏‏﴾. 

This incident of showing and witnessing and bearing witness, was accepted in a way that is deeply embedded in the bottom of our heart and cannot vanish. He said I did this. This sentence ﴿أَنْ تَقُولُوا‏﴾ means you may not say. Same as the verse of “Naba’a” ﴿إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصيبُوا﴾ means you must do your research so you may not suffer this. He said we did so you may not say, means you cannot say in the day of judgment ﴿يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلين‏﴾ [7] Nobody has an excuse to say that I forgot, I didn't know, I neglected, I wasn't there! All of you were there, no one was absent, one; You all witnessed it, two; This matter does not go away from anyone's memory and is not forgettable, three; It is not fallible and it is not changed by the sediments of dark ages of ignorance, four.

If someone says ﴿إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلين‏﴾، it is not acceptable or says ﴿أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ﴾ [8] our ancestors our relatives were atheists and we born in such society and we follow them. This is not acceptable because I show myself to you in a way that in your hearts it is the most clear knowledge and were presented to you and it is not neglectable. These two things after the confession That is, no one is without that treasure, no human being is without “Fitrat”, no human being is without knowledge of God, so the late Kalini narrated this enlightening narration «عَارِفٌ بِالْمَجْهُولِ مَعْرُوفٌ عِنْدَ كُلِّ جَاهِل‏»؛[9] Allah knows all things, one; and all people know Allah, two; even every ignorant person knows God «مَعْرُوفٌ عِنْدَ كُلِّ جَاهِل‏».

These two verses have closed all the gates for excuses. He said, I have shown myself to you in a way that is in no way of absence, forgetful, neglectful, ignorant, or excused. Not explicitly but implied in the words of Hakim Sadr al-Mutalahin. however, after all, what the Lord has done is not possible of anyone else who first shows the cause, then talks about what He has created. These are the causes of this issue. first shows the Creator, then introduces the creatures, first shows the Lord, then the servants. This work is just only possible for Allah, not by anyone else. You can see statement of this dependance in “Hikmat Mutaaliya”.

This verse of the blessed Surah "Jathiyah" is the word of today; Some western thinkers openly say that there is nothing else but nature, it is nature that takes and brings. The verse of Surah Mubarakah "Jathiyyah" is completely for rejecting this unjustified saying ﴿وَ قالُوا ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْر﴾، and says ﴿وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ﴾ These are not scholars, they do not talk scholarly and they speak based on blind guess.

In many cases, Sadr al-Mutalahin intends to identify the cause through the effects; But the philosopher’s hand is empty. I mean he can speak about the cause, which is the Holy Essence of God, but in the end, it is not out of the concept. Arif also speaks with divine names; It is possible for him to observe the divine names, but no one can see God himself first and then consider what he sees in the sky and the earth as his grace.

The result is that philosophers in general and Sadrul Mutalahin (may God bless him and grant him peace) have passed many paths, but the direct path, which is both direct and the closest path, is mentioned in the Holy Qur'an, and this path is only possible for Allah, the Divine Essence. The engineer of the road is the Sharia, the path is from the Sharia, and the light and lamp of this path is from the intellect, and it is wisdom, and it is the wisdom of the wises, which is also﴿ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّه‏﴾.[10]

I once again honor all of you in advance. We hope to consider the philosophy in general and the philosophy of Sadr al-Mutalahin in particular, under the care of the Qur'an, and may Allah the Most Holy Essence bless all the martyrs, the Imam, the righteous, the Sediqin, the servants of the system, those who have passed away with the prophets and saints, and those who are alive be under the care of the guardian of Imam of our time (may our souls be sacrificed before him) so that this Islamic system reaches its original owner with the blessing of the pure blood of the martyrs!

May God forgive us and bless you, and peace be upon you, and God's mercy and blessings.

[1]. See: Al-Hikmah al-Mu'ta'aliya fi al-Asfar al-Aqliyyah al-Araba, vol. 8, p. 303.

[2]. Surah Jathiyah, verse 24.

[3]. Surah Dukhan, verse 38.

[4]. Surah Malik, verse 2.

[5]. Surah Baqarah, verse 258.

[6] Surah Ghashiya, verses 17-20.

[7] Surah A'raf, verse 172.

[8]. Surah A'raf, verse 173.

[9]. Al-Kafi, vol. 1, p. 91.

[10]. Surah Nahl, verse 53.

أعوذ بالله من الشيطان الرجيم

بسم الله الرحمن الرحيم

«الحمدلله ربّ العالمين و صلّي الله علي جميع الأنبياء و المرسلين و الأئمة الهداة المهديّين و فاطمة الزّهراء سيّدة نساء العالمين بهم نتولّي و من أعدائهم نتبرّء الي الله».

مقدم شما علما، فضلا، اساتيد، بزرگواران علمي حوزه و دانشگاه و نخبگان فرهنگي را گرامي ميداريم و از سعي بليغ برگزارکنندگان اين همايش و نشست، حقشناسي ميکنيم و از همه بزرگواراني که با ايراد مقال يا ارائه مقالت، بر وزن علمي اين نشست و همايش افزودند و ميافزايند سپاسگزاريم! از ذات اقدس الهي مسئلت ميکنيم توفيق درايت عقلي و نقلي را به همگان مرحمت کند و از همه بزرگواران بپذيرد و پاداش دنيا و آخرت مرحمت کند!

مرحوم صدرالمتألهين خود را شارح حکمت شريعت ميداند و فنّ تفسيري قرآن و عترت را به عهده دارد و فلسفهاي را ارائه کرده و ميکند که به زعم خود ايشان که _الحمدلله_ موفق شدند، مطابق شريعت است و تفکري که مطابق با شريعت نباشد از آن به خدا پناه ميبرند. ممکن است در تمام اين فراز و فرودها مصيب و مصاب باشند و گاهي هم ممکن است کسي غفلت کند. اينکه ميفرمايد: «تبّاً لِفلسفهاي که مطابق با شريعت نباشد و حاشا که شريعت، مطابق با علوم عقلي نباشد[1]، سخن خوبي است؛ اما اينکه تا چه اندازهاي موفق شدند، به هر حال سعي بليغ ايشان اين بود که نه بيراهه برود و نه راه کسي را ببندد.

به هر تقدير آنچه حکيم مطلق ميآورد با آنچه بندگان او دارند قابل قياس نيست. کاري را که در تبيين جهان و جهانشناسي و جهانداري و جهانآرايي، خدا انجام داده است مقدور هيچ کسي نيست و شرح و توسعهاي که انبيا و اوليا (عليهم السلام) ارائه کردهاند هم مقدور کسي نيست؛ اما سعي بليغ حُکَما عموماً و صدرالمتألهين(رضوان الله تعالي عليهم) خصوصاً بر اين است که به اين بارگاه رفيع نزديک شوند.

 تفکر جاهلي همانند تفکر برخی متفکران فعلي بود؛ در سوره مبارکه «جاثيه» حرف ملحدان را چنين نقل ميکند: ﴿وَ قالُوا ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْر﴾، بعد فرمود: ﴿إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ﴾[2] ؛ اينها در مدار گمان حرکت ميکنند.

آنها چند قضيه دارند: يکي اينکه در دار هستي غير از دنيا عالم ديگري نيست و از معاد و برزخ و قيامت خبري نيست: ﴿ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا﴾؛ در جريان مرگ و زندگي هم گفتند مرگي هست، زندگيای هست، گاهي مرگ به سراغ ما ميآيد، گاهي زندگي: ﴿نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾ و هيچ عاملي سبب فرسايش ما نيست مگر خود طبيعت و گذشت روزگار که ﴿وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْر﴾.

اين سه مطلب را ماديون ديروز و امروز شعار رسمي خود داشته و دارند اما مبنای قرآن کريم و اساس اسلام بر اين است که ﴿ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا﴾ درست نيست، بلکه دنيا، دار اول است و آخرت که از برزخ شروع ميشود دار دوم است. جهان، جهان حرکت است و به تعبير صدرالمتألهين، اين حرکت، حرکت جوهري است. حرکت بيهدف، لغو است؛ چيزي در جهان طبيعت نيست مگر اينکه سيال است، يک؛ و سيلان و حرکت بدون پايان، لغو است، دو؛ و حکيمي آفريدگار که عليم محض است و حکيم محض است منزه از کار لغو و بازيگري است؛ سه. فرمود: ﴿ما خَلَقنا السَّماوات و الارض و ما بَيْنَهُما لاعِبين﴾؛[3] ما بازيگر نيستيم که موجودي بيافرينيم که در حال حرکت باشد و به مقصد نرسد.

جهان طبيعت در حرکت و سيلان است و حرکت بايد به مقصد برسد و مقصد دنيا آخرت است که حُسن و قبح، خير و شر، حسن و قبيح، صلاح و فلاح و طلاح، همه در آن روز روشن ميشود. اينها که ميگويند: ﴿ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا﴾ اشتباه ميکنند؛ سخن اينها يعني فقط جهانِ حرکت، بيمقصد! اين ميشود لغو، اين ميشود بازيگري. فرمود لعب و بازی در کار ما نيست. اگر جهان، سيال است و به تعبير صدرالمتألهين سيلانش جوهري است، حتماً به مقصد ميرسد، زيرا حرکت، همان طوري که بدون محرّک نخواهد بود، بدون مقصد هم نخواهد بود، وگرنه عاطل و باطل است، در حالی که در جهان، بطلان و لغو و لعب و بازيچه راه ندارد.

گفتند: ﴿نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾؛ مرگ و زندگي در عالم هست و هر کدام نصيب ما شد ميپذيريم! جواب اين است که مرگ، خودبهخود پديد نيامده و نميآيد، زندگي هم بشرح ايضاً، بلکه ﴿خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ﴾.[4] مرگ عاملي دارد زندگي عاملي دارد؛ خدا خالق زندگی و مرگ است؛ اين نظم عميق، آفريدگاري دارد. مرگ خيلي دقيق و ظريف است زندگي خيلي دقيق و ظريف است، اينها ناظمي دارند آفريدگاري دارند: ﴿خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ﴾.

اينکه گفتيد: ﴿نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾، اين طور نيست که مرگ و زندگي در عالم ريخته باشد، هر کدام را بخواهيد بگيريد يا به طرف شما بيايد! فرمود: ﴿يُحْيي‏ وَ يُميتُ﴾؛[5] درست است حيات هست و مرگ هست؛ اما احيا هم هست اماته هم هست و در تحت تدبير ذات اقدس الهي است که ﴿يُحْيي‏ وَ يُميتُ﴾.

اين سه مطلب باطلي که در سوره مبارکه «جاثيه» از کفار نقل شده است که ﴿وَ قالُوا ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا﴾، يک؛ ﴿نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾ دو؛ ﴿وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْر﴾، سه؛ هر سه را قرآن کريم پاسخ داده است و صدرالمتألهين(رضوان الله تعالي عليه) به عنوان تبيينکننده آيات قرآن و مفسر حکمت شريعت و الهيات ديني، اين اصول را خوب تبيين کرده است که جهان در حرکت است و محرک ميخواهد، يک؛ جهان در حرکت است و هدف دارد، دو، بنابراين ﴿هُو الاوّل و الآخِر﴾ ثابت ميشود. اين چنين نيست که ما فقط سيلان و حرکت را ببينيم ولی محرک را نبينيم يا باور نداشته باشيم و مقصد و هدف را نبينيم يا باور نداشته باشيم.

اين کارها قابل تبيين بود و انجام داد. کاري در شريعت شده است که تا حدودی قابل تبيين است اما نوآوري و شبيهسازي درباره آن راه ندارد و آن اين است که حکمت چه حکمت مشاء چه حکمت اشراق چه حکمت متعاليه چه جمع بين اينها و چه عرفان، خواه عرفان نظري و خواه عرفان عملي، هر چه باشند اين کار از آنها ساخته نيست و آن کار اين است که در جهان، هر برهانی که اقامه میشود _خواه به صورت کلام خواه به صورت فلسفه_ اين است که اثر، مؤثر دارد، مصنوع، صانعي دارد، معلول، علتي دارد و اين آيات قرآن را هم ميتوانند به خوبي تبيين کنند: ﴿أَ فَلاَ يَنظُرُونَ إِلَي الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ ٭ وَ إِلَي السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ ٭ وَ إِلَي الْجِبالِ كَيْفَ نُصِبَتْ ٭ وَ إِلَي الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ﴾؛[6] اين مضمونها را ميتوانند تبيين کنند تعليل کنند، از نظم پي به ناظم ببرند، از حکمت پي به حکيم ببرند، از مخلوق پي به خالق ببرند، از مربوب پي به رب ببرند و مانند آن و اين گونه از امور فقط مفهوم را ثابت ميکنند و احياناً اگر کسي به مقام لطيف عرفان بار يافت، شايد بعضي از اسمای الهي براي او تجلي کنند و او مشاهده کند؛ اما علت را که شخصِ خاصِ ذات اقدس الهي است بخواهند ببينند، از هيچ کدام از اين براهين صادر نيست.

ما از معلول پي به علت ميبريم، اين جهان مخلوق است و خالقي دارد؛ اما آن خالق کيست؟ همه اين نظريهپردازي که در آيات ﴿أَ فَلاَ يَنظُرُونَ إِلَي الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ ٭ وَ إِلَي السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ ٭ وَ إِلَي الْجِبالِ كَيْفَ نُصِبَتْ ٭ وَ إِلَي الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ﴾ آمده است، ميگويند وقتي نظريهپردازي کنيد و اظهار نظر دقيق علمي کنيد، پي ميبريد که زمين خالقي دارد آسمان خالقي دارد جبال خالقي دارد و مانند آن؛ اما آن خالق کيست را ثابت نميکنند؛ مثل اينکه آدم بِنايي ديد ميگويد يقيناً بَنّايي هست يا کتابتي ديد مکتوبي ديد لوحی ديد، ميفهمد کاتبي هست؛ اما آن کاتب کيست را نميداند. از فلسفه بيش از اين برنميآيد که بگويد اين مخلوق، خالقي دارد، ممکن است خالق آن هم هزار و يک اسم داشته باشد، آن هزار و اندی اسم جوشن کبير را هم بفهمد و طبق آنها تفسير بکند ولي همه اينها مفهوماند همه امر ذهنياند؛ آن شخص معين را هيچ حکمتي ثابت نميکند.

بله شخصي هست، هزار و اندي اسم هم در جوشن کبير براي او هست؛ اما کاري که قرآن کرده است و در خلال فرمايشات حکمت متعاليه، در بحثهاي تفسيري ايشان و بحثهاي نيمه عرفاني ايشان، تا حدودي خودش را نشان داد البته نه به آن معناي کاملش، همان آيه سوره مبارکه «اعراف» است.

ذات اقدس الهي قبل از اينکه بساط فلسفه و کلام را طرح کند قبل از اينکه بساط استدلالهای عقلي را طرح کند، خودش را به جهانيان نشان داد، بعد فرمود شما و جهان و پيوند شما با جهان را من آفريدم. طرزي خود را به جهانيان نشان داد که همه شناختند، يک؛ طرزي خود را به جهانيان نشان داد که از ياد کسي نميرود، دو؛ طرزي خود را به جهانيان نشان داد که به هيچ وجه قابل مغالطه نيست، به هيچ وجه بهانهپذير نيست، سه و اين کار از هيچ فلسفهاي ساخته نيست.

در سوره مبارکه «اعراف» فرمود: ﴿وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَني‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلی‏‏﴾؛ فرمود اولين و آخرين را ذات اقدس الهي جمع کرد، اين يک؛ خود را به همه اينها نشان داد، دو؛ و آنها را شاهد بر نفس خود قرار داد _يا اين شاهد در قبال بينه است يا خود بينه است_ مثل اينکه کسي در برابر آينه بايستد، سر آينه را خم بکند و از آينه سؤال بکند که در درون خود چه کسي را ميبيني، آينه ميگويد تو را ميبينم! همه را شاهد بر نفس خود قرار داد از همه سؤال کرد که من چه کسی هستم، من رب شما هستم يا نيستم: ﴿أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ﴾، ﴿قالُوا بَلی‏‏﴾.  

اين مسئله اشهاد و استشهاد و شهادت، طرزی سامان پذيرفت که در درونِ درون، در نهانخانه آنها نقش بست و زوالپذير نيست. فرمود اين کار را من کردم ﴿أَنْ تَقُولُوا‏﴾؛ اين ﴿أَنْ تَقُولُوا‏﴾ يعني مبادا اينکه بگوييد؛ نظير آنچه که در آيه «نبأ» آمده است که ﴿إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصيبُوا﴾ يعني جستجو کنيد مبادا به اين مبتلا بشويد. فرمود ما اين کار را کرديم ﴿أَنْ تَقُولُوا‏﴾ يعني مبادا اينکه بگوييد! يعني نميتوانيد بگوييد ﴿يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلين‏﴾[7]؛ هيچ کس در معاد بهانه ندارد که بگويد من از يادم رفت، من نميدانستم، من غفلت کردم، من نبودم! همهتان بوديد، کسي غيبت نداشت، يک؛ همهتان شاهد بوديد، دو؛ اين امر هم از خاطره کسي نميرود و سهو و نسيانپذير نيست، سه؛ مغالطهپذير نيست و با رسوبات جاهلي اهل جاهليت دگرگون نميشود، چهار.

اگر کسي بگويد: ﴿إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلين‏﴾، اين پذيرفته نيست ﴿أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ﴾؛[8] يا بگويد بستگان ما پدران ما نياکان ما کافر بودند، ما در زمين و زمينه کفر به دنيا آمديم و تابع نفي و اثبات آنها بوديم، اين پذيرفته نيست، زيرا من طرزی خودم را به شما نشان دادم که در درونِ درون شما از هر معلومي معلومتر هستم، از هر حاضري حاضرتر هستم و غفلتپذير نيستم. اين دو مطلبي که بعد از آن اقرار گيري هست؛ يعني هيچ کس بيسرمايه نيست، هيچ انساني بيفطرت نيست، هيچ انساني بدون خداشناسي نيست، لذا مرحوم کليني اين روايت نوراني را نقل کرد که «عَارِفٌ بِالْمَجْهُولِ مَعْرُوفٌ عِنْدَ كُلِّ جَاهِل‏»؛[9] خدا به همه اشياء عالم است، يک و همه اشخاص هم خداشناساند، اين دو؛ هر انسان جاهلی خدا را ميشناسد: «مَعْرُوفٌ عِنْدَ كُلِّ جَاهِل‏».

اين دو آيه تمام بهانهها را بسته است فرمود طرزي من خودم را به شما نشان دادم که به هيچ وجه سهوپذير، نسيانپذير، غفلتپذير، جهالتپذير و بهانهپذير نيست. اين کار نه به صورت صريح؛ اما در لابهلاي سخنان حکيم صدر المتألهين تا حدودي خودش را نشان ميدهد؛ ولي بالاخره کاري که پروردگار کرده است از ديگري ساخته نيست که اول علت را نشان بدهد، بعد درباره آنچه آفريده است بفرمايد اينها معاليل هميناند، اول را خالق را نشان بدهد بعد مخلوقات را معرفي کند، اول رب را نشان بدهد بعد مربوب را. اين کار فقط از خدا ساخته است از هيچ کسي ساخته نيست. اين اظهار عجز را در حکمت متعاليه شما ميبينيد.

 اين آيه سوره مبارکه «جاثيه» حرف روز است؛ برخي از متفکران غربي بالصراحه ميگويند جز طبيعت چيز ديگري نيست، طبيعت است که ميبرد و ميآورد. آيه سوره مبارکه «جاثيه» کاملاً براي طرد اين سخن نارواست که ﴿وَ قالُوا ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْر﴾، فرمود: ﴿وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ﴾؛ اينها عالم و دانشمند نيستند، سخني عالمانه ندارند و بر اساس گمان حرف ميزنند.

 در بسياري از موارد صدرالمتألهين در صدد اين است که از راه علت، معلولها را بشناساند؛ اما دست حکيم خالي است يعنی درباره علت که ذات اقدس الهي است، ميتواند سخن بگويد اما بالاخره از مفهوم بيرون نيست. عارف هم با اسماي الهي سخن ميگويد؛ اسماي الهي را ممکن است کسي مشاهده کند اما خود خدا را اول ببيند و بعد آنچه در آسمان و زمين میبيند را فيض او تلقي کند مقدور کسي نيست.

نتيجه اينکه راه فراواني را حکما عموماً و صدرالمتألهين(رضوان الله عليه) خصوصاً طي کردهاند اما صراط مستقيم که هم مستقيم است هم نزديکترين راه است در قرآن کريم آمده است و اين راه جز از طرف ذات اقدس الهي مقدور نيست. مهندس راه، شريعت است، صراط از شريعت است و سراج و چراغ اين راه از عقل است و درايت است و حکمت حکما است که آن هم ﴿ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّه‏﴾.[10]

من مجدداً مقدم همه شما را گرامي ميدارم. اميدواريم حکمتها را عموماً و حکمت صدرالمتألهين را خصوصاً، در ظلّ عنايت قرآن تلقي کنيم و ذات اقدس الهي همه شهدا را امام را صلحا را صديقين را خدمتگزاران نظام را، آنها که درگذشتهاند با انبيا و اوليا محشور کند و آنها که زندهاند در سايه عنايت ولي عصر(ارواحنا فداه) حفظ کند تا اين نظام اسلامي به برکت خونهاي پاک شهدا به دست صاحب اصلي و اصيلش برسد!

«غفر الله لنا و لکم و السلام عليکم و رحمة الله و برکاته»

[1]. ر.ک: الحکمة المتعالية فی الاسفار العقلية الاربعة، ج 8، ص 303.

[2]. سوره جاثيه، آيه24.

[3]. سوره دخان، آيه38.

[4]. سوره ملک، آيه2.

[5]. سوره بقره، آيه258.

[6] سوره غاشيه، آيات١٧ ـ ٢٠. 

[7] . سوره اعراف، آيه172.

[8]. سوره اعراف، آيه173.

[9]. الکافي، ج1، ص91.

[10]. سوره نحل، آيه53.