پايگاه اطلاع رساني اسراء: شیوع ویروس کرونا از حوادث و رخدادهای مهم تاریخ بشر به شمار می‌رود که جنبه‌های مختلف آن از جمله رویکرد دینی و فلسفی قابل بررسی است. خبرنگار ایکنا اصفهان، در همین باره گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی جوادی‌ آملي، رئیس بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء و محقق و پژوهشگر دین، داشته است که متن آن را در ادامه می‌خوانید.
 بیماری گسترده‌ای مانند کرونا را از منظر دینی و دوگانه خیر و شر، چگونه می‌توان مورد بررسی قرار داد؟ 

اکنون با گسترش بیماری کرونا، مسائل بشری و نظام انسانی، دچار اختلالات جدی شده است. در این شرایط، نقش نهادهای مرتبط نظیر بهداشت و درمان و نظایر آن مشخص است و همه باید به آن توجه کرده و با معیارهای علمی و فناوری‌های روز با این‌گونه آفات مقابله کنند، چراکه این کار هم دستور عقل و نقل و هم مورد تأیید شرع مقدس است. در عین حال جامعه انسانی و دینی باید مسائلی را بیشتر مورد توجه قرار دهد که موجب آزار رساندن به فرهنگ، فکر، باورها و اعتقادات آنان نشود.

نظام هستی باید از نقطه نظر حکمی و فلسفی بررسی شود. در واقع هستی‌شناسی و جهان‌شناسی اقتضائاتی دارد که دانش فلسفه عهده‌دار آن است. فلسفه برای نظام‌های هستی، طبقاتی معرفی کرده که یکی از آنها عالم طبیعت و ماده است. این عالم سلسله احکامی وجودی دارد که اگر دانش‌های اصیل نسبت به آن شناخت لازم را نداشته باشند، ممکن است دچار خلجان فکری شده و از مأموریت‌های ذاتی آن علوم دور بمانند. از منظر فلسفه، طبیعت با حرکت، تغییر، زوال و فنا همراه است و تجدد و تقضی از خصایص لازم آن به شمار می‌رود و چون ماده موجودی پویا و جویا است و هر لحظه به دنبال صورت و نوعی بوده و این تغییر نگرش همواره در بدنه هستی و عالم ماده وجود دارد. در عوالم برتر که از آنها به عنوان عالم نفس و عقل و امثال آن یاد می‌شود و این عوالم از جریان حرکت، تغییر، تجدد و نظایر آن مصون بوده و به تعبیری عالم ثبات است، نه عالم حرکت و سکون، اقتضائات خاص خودش را دارد. در آنجا چیزی تغییر نخواهد کرد، زائل نمی‌شود و تجدد و نقضی هم پیدا نمی‌کند. دنیا که ویژگی اصلی آن تغییر و حرکت است و همه چیز بر این اساس اتفاق می‌افتد، اقتضائاتی دارد و بر اساس آن هر موجودی که در حرکت است و بخواهد به کمال خودش برسد، طبیعتاً اصطکاک و تصادماتی دارد. اصل اینکه موجودی بخواهد به کمال خودش راه پیدا کند، خیر است؛ اما برای اینکه هر موجودی به کمال رسیده و جایگاه خود را پیدا کند، محدودیتی را برای موجودی دیگر ایجاد می‌کند که همین موضوع باعث اصطکاک و تصادم می‌شود. حوادث و وقایع آسمانی و زمینی مانند صاعقه، زلزله و بیماری ذاتاً مجعول خدا نیستند، یعنی خدای عالم که آفریدگار هستی است و نظام خلقت را از عوالم برتر تا عالم دنیا آفریده است، ذاتاً زلزله و بیماری مثل کرونا را ایجاد نکرده، بلکه اینها رشد طبیعی موجوداتی هستند که یا درون زمین بر اساس فعل و انفعالات طبیعی حرکت کرده و به رشد زمین کمک می‌کند که بعضاً منتهی به زلزله و حوادثی از این دست می‌شود و یا جهشی برای یک موجود زنده مانند ویروس کرونا و امثال آن است که تبعاتی به همراه دارد.

به عنوان اولین نکته فکری و اعتقادی باید به این مطلب توجه کنیم خداوندی که آفریدگار ما است، این موجودات را به ذات نیافریده است. مثلاً ویروس کرونا به عنوان یک موجود زنده به دنبال جهش و استکمال خودش است که مسئله‌ای خیر است، چراکه هر موجودی باید در مقطع وجودی‌اش به دنبال کمال خودش باشد، اما این کمال عوارضی به دنبال دارد. در همین رابطه آیت‌الله جوادی آملی، در کتاب «مفاتیح‌الحیات» سه اصل را بیان کرده‌اند. سه وظیفه و رسالت عمده برای انسان در مقابل جهان وجود دارد؛ وظیفه اول جهان‌دانی؛ وظیفه دوم، جهان‌داری و وظیفه سوم، جهان‌آرایی است. خدای عالم در این خصوص در آیه ۱۳ سوره جاثیه می‌فرماید: «وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ...؛ و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در این زمین است همه را که (وجود و حفظ و تدبیرشان) از اوست به سود شما مسخر نمود». در این آیه خداوند بیان می‌کند که ما جهان را مسخر شما کردیم و شما به اذن‌ الله فاعل به تسخیر هستید که بتوانید جهان را آنگونه که شایسته است اداره کنید.

 در واقع معتقدید بشر  به این مقوله مهم توجه نکرده و از آن غافل شده است؟ 

انسان یا در جهان‌دانی شناخت لازم را پیدا نکرده یا در جهان‌داری اراده شایسته و لازم را ندارد و یا در جهان‌آرایی توان و دانش لازم را به کار نگرفته است. اینکه زلزله‌ای در متن زمین اتفاق بیفتد حادثه‌ای بسیار طبیعی است. زمین در حال رشد و انجام فعل و انفعالات عادی خودش است و به اقتضای این فعل و انفعالات تصادماتی اتفاق می‌افتد که به زلزله منجر می‌شود. بشر باید این مسئله را درک کرده و در مقابل آن مواضع لازم را از لحاظ امکانات و شرایط فراهم کند. خدای عالم قبل از اینکه آثار مخرب زلزله و بیماری و صاعقه را ایجاد کند، هم فکر آن را به بشر داده و هم امکانات آن را در طبیعت به وفور ایجاد کرده است که انسان بر اساس تسخیر بتواند از کنار این حوادث به درستی و با مصونیت کامل حرکت کند. بنابراین اینکه این‌گونه حوادث چنین پیامدهای تلخی برای بشر ایجاد کند، نه از ناحیه خدای عالم، بلکه از جایگاه نقص بشری است.

انسان به رغم اینکه باید برای تسخیر جهان بر اساس فاعل به تسخیر بودن آماده باشد، بر اساس قهر و نظائر آن عمل می‌کند. خداوند جهان را ذلول، نرم و رام قرار داده تا انسان بتواند بر اساس قدرتی که خداوند به او داده آن را در اختیار بگیرد، اما از راهی درست. خداوند نظام طبیعت را بر اساس این برنامه که هرچه بشر به آن نیاز دارد با تمام قوت و اتقان و در نهایت ظرافت و زیبایی به وجود آورده و امری که ذاتاً شر باشد در نظام هستی معنا ندارد، چراکه خداوندی که خیر محض است و شری ایجاد نمی‌کند. حتی مار و عقربی که بسیاری از سموم و آفات را دفع می‌کنند خیر هستند، اما اگر انسان‌ها به خوبی در مقابل آنها رفتار نکنند، ممکن است آسیب ببینند. در واقع مار و عقرب در نظام طبیعت کار خودشان را به درستی انجام می‌دهند و رسالتشان در دنیا مخصوصاً برای دانشمندان این حوزه کاملاً مشخص است. این مسائل باعث می‌شود که دانش و اداره انسانی به عنوان امر دوم به درستی قرار بگیرد.

 به نظر شما کرونا چه تأثیری در مناسبات دینی و معرف‌شناختی جامعه ایجاد می‌کند؟

امروزه بودجه‌ها و هزینه‌های بسیار سنگینی در جهان در راه‌های نادرستی مانند جنگ، آتش‌افروزی و ایجاد ناامنی صرف می‌شود. در واقع به جای اینکه این بودجه‌ها در خدمت فهم و دانایی نسبت به جهان طبیعت قرار گیرد، برای تخریب و نابودی به کار گرفته می‌شود. صنعتی که باید در خدمت طبیعت باشد در حال نابودی آن است، اقتصادی که باید صرف توانمندی انسان باشد در حال سقوط و انحطاط اخلاقی، فکری، فرهنگی و حتی زمانی انسان است، چراکه رسالت‌های اصلی جهان‌دانی، جهان‌داری و جهان‌آرایی مورد توجه قرار نگرفته است.

کسانی که متولیان مباحث دینی و فرهنگی جامعه هستند، نوعاً از بعضی مسائل سطحی و گذرای دین بحث می‌کنند، اما بنیان‌های فکری، فلسفی، کلامی و مباحث سنت‌های الهی در نظام طبیعت را ناشناخته می‌گذارند، این مسائل قدرت علمی، تحقیق و بررسی بیشتری لازم دارد و باید توسط مجامع علمی حوزوی و دانشگاهی با بررسی‌های نوگرایانه انجام شود و چون امروزه برخورداری جامعه عمومی و دینی ما از مسائل دینی در همین سطح ابتدایی بوده و از لایه‌های عمیق‌تر دین مانند نگرش‌های حکمی، فلسفی، کلامی، تفسیری، معارفی و بیان سنت‌های الهی که می‌تواند جامعه را نسبت به ارزیابی این تحول آشنا کند، شناختی ندارند، طبیعی است که در زمان رخداد چنین اتفاق‌هایی، جامعه‌ای که بر اساس نگرش‌های سطحی بار آمده دیگر نمی‌تواند باورهای خود را حفظ کند، چراکه واقعیت‌های جهان را در مقابل باورهای سنتی خودش می‌بیند.

در ادامه انسان آن اعتماد لازم نسبت به آنچه که به عنوان مسائل فکری، فرهنگی و ایمانی پذیرفته بود را نمی‌بیند و به نظر می‌رسد که هم متولیان فرهنگی و دینی و هم کسانی که چنین بنیادها، سازمان‌ها و رسانه‌هایی را در اختیار دارند، برای اینکه بتوانند به درستی از کیان دین و معارف دینی حفاظت کنند، باید دست از کارهای سطحی، مداح‌گونه و کم‌ارزش برداشته و نهادهای علمی را با منابعی تقویت کرده و محققین و دانشمندان و مراکز اصلی دین را حمایت کرده تا بتوانند تولیدات شایسته‌ای داشته باشند. اگر ما برای یک تولید کالای خوراکی یا رفاهی تحقیقاتی سنگین و هزینه‌های بالا صرف می‌کنیم، برای تولید افکار و نظرات مسائل مبتنی بر بنیادهای اصیل معرفتی نیز باید سرمایه‌گذاری‌های شایسته انجام دهیم و دست محققان و منابع را بگیریم و تحقیقات وسیع‌تری در این زمینه از حوزه‌های علمیه مطالبه کنیم.

رسالت حوزه این است که این‌گونه مسائل را بررسی کند، ولی متأسفانه کسی به این تحقیقات بها نمی‌دهد و شاهد رشد این سرمایه‌های انسانی و علمی نیستیم. بنابراین اینکه بعضی سکولاریسم شیعی را مطرح می‌کنند، ممکن است به یکی از آفات اعتقادی و فرهنگی ما تبدیل شود. اینها برای افرادی که باور دارند دین در همین سطح قرار دارد، قطعاً آسیب‌پذیر خواهد بود و این هشداری است که متولیان فرهنگی و پرچمداران دین باید به آن توجه کنند.

 دین علاوه بر تأکید به رعایت نکات بهداشتی و مراقبتی، چه راهکارهای مدون دیگری برای برون‌رفت از این بحران موجود دارد؟

دین به نکات بهداشتی و مراقبت‌های لازم از ناحیه متخصصان تأکید دارد و حتی آن را وظیفه و تکلیف آنها می‌داند و وظیفه مالی نیز بر آنها تعیین می‌کند، مراجع بزرگ هم فتوا دادند که اگر کسی رعایت نکند، علاوه بر احکام وضعی، احکام تکلیفی هم دارد، یعنی هم حرام است و هم باید هزینه‌های انسان خسارت‌دیده جبران شود. امروزه اینگونه از مسائل در کشورهای متمدن و پیشرفته به زندان و جرائم نقدی تبدیل شده است، اما دین از گذشته بسیار دور، اینها را هم احکام وضعی می‌داند و هم احکام تکلیفی که اگر انسان رعایت این مسائل را نکند، در پیشگاه خدا مکلف و معذب خواهد بود و باید دیه بدهد.

در بحث انتظارات بشر از دین، دین خودش را نسبت به همه این مسائل پاسخگو و مسئول می‌داند و برای همه اینها جوابی درخور و شایسته دارد. همه ما با رعایت ضوابط دینی و رجوع به اهل خبره سعی کنیم وظایف تکلیفی‌ را به درستی انجام دهیم که هم در پیشگاه خدا مقصر و قاصر نباشیم و هم در مقابل جامعه، حقی بر عهده ما نباشد و با ادای حقوق اجتماعی‌مان بتوانیم هم در مقابل جامعه آبرومند باشیم و هم در مقابل پروردگار.