سلسله سخنرانی های حجت الاسلام و المسلمین استاد مرتضی جوادی آملی در ماه مبارک رمضان 1444 هـ با عنوان «اسمای الهی، تبلور توحید؛ شرح دعای حضرت ادریس علیه السلام»

بسم الله الرحمن الرحيم

«سُبْحَانَكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ يَا رَبَّ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ وَارِثَهُ يَا اللهُ إِلَهَ الْآلِهَةِ الرَّفِيعَ جَلَالُهُ يَا اللَّهُ الْمَحْمُودُ فِي كُلِّ فِعَالِهِ يَا رَحْمَانَ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ رَاحِمَهُ يَا حَيُّ حِينَ لَا حَيَّ فِي دَيْمُومَةِ مُلْكِهِ وَ بَقَائِهِ يَا قَيُّومُ فَلَا يَفُوتُ شَيْ‏ءٌ مِنْ عِلْمِهِ [فَلَا يُفَوِّتُ شَيْئاً عِلْمُهُ‏] وَ لَا يَئُودُهُ يَا وَاحِدُ الْبَاقِي أَوَّلَ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ آخِرَهُ يَا دَائِمُ بِغَيْرِ فَنَاءٍ وَ لَا زَوَالَ لِمُلْكِهِ يَا صَمَدُ فِی غَيرِ شَبِيهٍ وَ لَا شَيْ‏ءَ کَمِثلِهِ يَا بَارُّ فَلَا شَيْ‏ءَ كُفْوُهُ وَ لَا مُدَانِيَ لِوَصْفِهِ يَا كَبِيرُ أَنْتَ الَّذِي لَا تَهْتَدِي الْقُلُوبُ لِعَظَمَتِهِ يَا كَبِيرُ أَنْتَ الَّذِي لَا تَهْتَدِي الْقُلُوبُ لِعَظَمَتِهِ ...»

أعوذ بالله من الشيطان الرجيم

بسم الله الرحمن الرحيم

«الحمد لله رب العالمين و صلي الله علي محمد و آله الطاهرين».

آنچه که رمضان را براي مؤمنان شيرين و جذاب ميکند همين دعاها و مناجاتها و بيداري سحرها و هنگام دعا و مناجات با خدا نجوا کردن است. رمضان همه چيزش متفاوت است؛ هم جلوه ظاهري آن با سحرها و افطارها و هم حقيقت ماه، ارتباط با خدا، بستن است.

اينکه انسان دائماً اين فرصت را بيابد که در محضر خدا باشد، با خدا گفتگو بکند و از خدا حرف بشنود حرف خود را به خدا بگويد، اين بهترين فرصت است. در همه حالات اين چنين امکاني را خداي عالم در شهر الله عظيمش براي ما قرار داد. دعاهاي مختلف، مناجاتهاي گوناگون و برنامههايي که ميتواند بنده را لحظهاي از ياد خدا غافل نکند، در اين بيانات وجود دارد. يکي از فرازهايي که در دعاي حضرت ادريس آمده اين است که «يَا كَبِيرُ أَنْتَ الَّذِي لَا تَهْتَدِي الْقُلُوبُ لِعَظَمَتِهِ»[1]. اين نکته بايد مورد توجه باشد که اينطور نيست که فقط و فقط ما خدا را با اين اسماء بخوانيم و تمام مطلب همين باشد، بلکه اين اسماء ظهور و بروز دارند و خدا با اين اسماء در عالم کار ميکند و همه برنامههاي هستي براساس اين اسماء تأمين ميشوند و انسانها هم بايد خودشان را با اين اسماء وفق بدهند. اين اوصاف الهي که اوصاف حميده است براي انساني که مظهر حق - سبحانه و تعالي - است و بناست اوصاف الهي در او تجلي بکند، بايد معنا داشته باشد.

يکي از عناويني که ما خدا را - در حقيقت - با آن ياد ميکنيم عنوان کبير است. کبير بودن که همان بزرگي و عظمت است اقتضايي دارد که ماسوي الله در مقابل او هيچ چيزي نيستند، کمتر از آن هستند که حقير باشند. حقير يعني يک موجودي که حقارت و کوچکي دارد، اما آن حقيقتي که در موجوديتش هم هيچ نيست چه برسد به اوصاف، اين اصلاً حقير نيست بلکه دون الحقير است. امام سجاد(عليه السلام) ميفرمايد: من در مقابل حق - سبحانه و تعالي - ذره بلکه دون ذره هستم[2]. اگرچه انسان يک موجود عظيمي است و وقتي با جماد و نبات و حيوان و نظاير آن، حتي با مَلَک سنجيده ميشود يک موجود برتر است که مسجود ملائکه و معلم آنهاست اما در مقابل حق هيچ چيزي نيست، زيرا اين حق است که ﴿عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها﴾[3] و بعد فرشتگان سجده ميکنند. اگر جايي براي تعليم و تربيت است از جايگاه حق - سبحانه و تعالي - است.

اگر انسان عظيم است، چون خداي عالم در او تجلي کرده است و او را مظهر اسماء و اوصاف خود قرار داده است. اين اسامي در حق - سبحانه و تعالي - بالذات وجود دارند و انسانها در ماه مبارک رمضان با ياد و نام اين اسامي حق - سبحانه و تعالي - خود را به ساحت حق مقرب ميکنند.

اينکه ما تمام کمالمان را در تقرب به ساحت الهي داريم اين يعني چه؟ خدا که مکان و جايي ندارد که ما بگوييم خودمان را به خدا نزديک ميکنيم – معاذالله - به آن مکان، به آن زمان، به آنجا، اينها که وجود ندارد، بلکه به مکانت الهي تقرب پيدا ميکنيم.

اگر خدا صمد است اگر خدا بارّ است اگر خدا کبير و عظيم است ما بايد اين ويژگيها را در خود ايجاد بکنيم. بنابراين اينطور نيست که خدا را در کسوت توحيد بشناسيم اولاً، و اين اسماء و اوصاف را از جايگاه توحيد الهي بدانيم ثانياً و خود از اينها بيبهره باشيم ثالثاً، نخير! بلکه دانستن اينگونه از حقائق براي آن است که به ساحت حق تقرب بجوييم، تمام مسئله در اين است ﴿إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ﴾[4]، آن چيزي که انسان را به رفعت ميرساند همان کلمه طيبه است همين اسماء حسناي الهي است همان خصائص و ويژگيهايي که در اين دعا و امثال اين آمده است.

يکي از فرازهاي اين دعا همانطوري که ملاحظه فرموديد اين است که «يَا كَبِيرُ أَنْتَ الَّذِي لَا تَهْتَدِي الْقُلُوبُ لِعَظَمَتِهِ»، خدا آن قدر بزرگ است آن قدر عظيم و والا و کبير است که هيچگاه هيچ عقلي هيچ قلبي به ساحت الهي نزديک نميتواند بشود تا او را بيابد و عظمت او را بشناسد. يک حقيقت مطلق و نامحدود که قابل درک نيست نه حکيم ميتواند با عقل، خدا را بيابد و بفهمد و نه عارف ميتواند با قلب، خدا را بيابد و بفهمد. کسی مثل رسول گرامي اسلام ميفرمايد: «مَا عَرَفْنَاكَ حَقَّ مَعْرِفَتِك‏»[5]، «مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ»[6]. انساني که خدا را به عنوان کبير و عظيم بشناسد، چنين انساني هرگز خود را بزرگ نميبيند، خود را بزرگ و عظيم نميشناسد که بخواهد فخر بکند.

يکي از امتيازاتي که اين اسماء و اوصاف به همراه دارند نه تنها جلوههاي الهي را به ما نشان ميدهند، ما را در پيشگاه خداي عالم خاضع و خاشع و در درگاه الهي به خضوع و قنوت وا ميدارند. اگر براي حق - سبحانه و تعالي - کبريايي و عظمت، جايگاه دارد براي ما حقير بودن و صغير بودن و ذليل بودن معنا دارد «عُبَيْدُكَ بِفِنَائِكَ مِسْكِينُكَ بِفِنَائِكَ فَقِيرُكَ بِفِنَائِكَ»[7]، آن خدايي که کبير است اولاً و «لَا تَهْتَدِي الْقُلُوبُ لِعَظَمَتِهِ»، هيچ قلبي نميتواند او را به عظمتش درک بکند، ثانياً؛ آن وقت اين انسان خاضع است، اين انسان خود را در مقابل حق - سبحانه و تعالي - خاشع ميبيند حقير و ذليل ميبيند و اين ذلت و  فقر، کمال است.

همانگونه که رسول گرامي اسلام فرمود: «الْفَقْرُ فَخْرِي‏»[8]، اين فقر يعني اينکه انسان خود را در مقابل خدا، محتاج، نيازمند و او را غني کبيرِ عظيم بشناسد. در حقيقت اين براي انسان کمالآفرين و فخرآفرين و موجب مباهات است. خدايا، ما تو را بزرگ ميدانيم «يَا كَبِيرُ أَنْتَ الَّذِي لَا تَهْتَدِي الْقُلُوبُ لِعَظَمَتِهِ» و اميدواريم که از عظمتت و بزرگيات ما را تأمين بفرمايي و حقارت و صغير بودن ما را در پيشگاه خودت بپذيري.

«و السلام عليکم و رحمة الله و برکاته»

[1] . اقبال الاعمال، ج1، ص80.

[2] . اقبال الاعمال، ج1، ص354.

[3] . سوره بقره، آيه31.

[4] . سوره فاطر، آيه10.

[5] . عوالی اللئالی، ج4، ص132؛ بحارالانوار، ج68، ص23.

[6] . بحارالانوار، ج68، ص23.

[7] . الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج2، ص143.

[8] . جامع الاخبار(للشعيری)، ص111 ؛ عوالی اللئالی، ج1، ص39.

​​​​​​​