حجت الاسلام والمسلمین مرتضی جوادی آملی، رئیس بنیاد بین المللی وحیانی اسراء در گفت­گو با خبرگزاری حوزه  در ادامه اهمیت ماه رمضان، به موضوع صوم و روزه­ داری در این ماه پرداخته  که تقدیم خوانندگان گرامی می­ شود:

 یکی از جلوه ­های بارز و آشکار ماه رمضان مسئله صیام و روزه­ داری است. اگرچه روزه ذاتاً، حقیقت مطلوب و ارزشمندی است که جنبه سبحانی دارد؛ اما با توجه به ویژگی­ها و اهدافی که برای این ماه ذکر شده است، رسیدن به آثار و ویژگی­‌های این ماه شدنی نیست؛ مگر این­که بتوانیم از طریق صوم و روزه ­داری به ­عنوان یکی از عوامل و علل اساسی در راه ­یابی به اهداف و مقاصد این ماه، نهایت استفاده را ببریم.

صوم، حقیقت الهی مانند صلاة است و اختصاصی به امت اسلام ندارد و سایر امم نیز از این عطیه برخوردار هستند. اگرچه به ­عنوان شرایع مختلف می ­باشند؛ اما به ­لحاظ اصل حقیقت صوم، همه از این اصل بهره ­مند هستند.

وقتی به ­معنای لغوی صوم مراجعه می ­شود، معنای ظاهری و سطحی دارد که همان امساک، کف ­النفس و بازداشتن نفس از چیزی است که این چیز، گاهی بازداشتن از غذا، گاهی کلام و... است، که روزه امساک گرفتن به ­معنای خوردن از غذاست.

اما آن­چه که در روح صوم وجود دارد و بیشتر باید به آن توجه کرد؛ گرچه احکام فقهی روزه، در جای خود محفوظ و همه آن­چه را که فقها در باب روزه به ­ویژه روزه ماه رمضان بیان کرده ­اند، بر همه مکلفان و کسانی که پیروان مکتب دین و شریعت اسلام می ­باشند، لازم است؛ اما در عین حال لازم است، جنبه ­های دیگری هم که برای روزه است، برای جامعه باز شود و روشن شود که حقیقت روزه و نقش و کارکرد آن در حیات فردی و اجتماعی چیست؟ و نقشی که در اصلاح روابطی که بین انسان و خودش، بین انسان و جامعه و پیرامونش مانند حیوان، احجار و... و بین انسان و خدایش دارد، چیست؟ چون انسان حقیقتی آسمانی دارد، گرچه بدنی زمینی و محکوم به احکام طبیعی است؛ اما روح نفسانی اقتضائاتی دارد که باید آن روح را اصل و بدن را تابع روح بداند. آن روح چون نفخه الهی است و «نفخت فیه من روحی» شامل آن شده است، تا زمانی که این روح جنبه الهی و ربوبی پیدا نکند، گرایش به طبیعت و میل به عالم دنیا بر او غلبه پیدا خواهد کرد.

انسان همواره بین دنیا وآخرت و بین تمایلات نفسانی و خواهش­ های شیطانی و اراده ­های الهی و ربوبی مختار است و همواره جهاد انسان که از روز آغازین تکلیف شروع و تا آخر عمر تداوم می­ یابد، بین جنبه­ های سبحانی و الهی و نفسانی و شیطانی است و همواره بین این دو مرز قرار دارد تا گرایش و میلش به چه طرفی باشد.

اگر انسان جنبه نفسانی و شیطانی را تقویت کند، گرایش به طبیعت و دنیا پیدا خواهد کرد و محکوم به احکام دنیا، زوال و فناست و اگر جنبه الهی و سبحانی تقویت شود، احکام جنبه الهی و محکوم به بقاء، ماندگاری، تشبه به عالم اله، تخلُق به عالم اله و مانند آن تحقق پیدا می­ کند.

یکی از برجسته­ ترین جنبه­ هایی که می ­تواند انسان را  در این جدال و جنگ پیروز کند، روزه است. با قطع نظر از این­که روزه در ماه رمضان، چه نقشی دارد، ذات روزه، سبحانی است؛ یعنی ذاتی است که انسان را از تمایلات نفسانی، خواهش و هوا و هوس باز می­دارد. هویتش این است، چون باید امساک وکف نفس و حتی حلال او هست، اجتناب و پرهیز و خودش را به جنبه ­های نزاهتی و تسلیمی خدای متعال نزدیک کند.

آن­چه که انسان را وادار به ذلت در مقابل طبیعت ، مال و مقام، اکل و شرب و لذاید دنیایی می­ کند، همین است که روح سبحانی و نزاهتی در او تقویت نشده است؛ در حقیقت روزه می­ تواند عامل بسیار مؤثر و کارسازی در این میدان برای انسان باشد.

روزه جنبه سبحانی و نزاهتی دارد و انسان را به عالم قدس، فرشته و ملکوت نزدیک می ­کند؛ چون فرشتگان و ملائک از خوردن و آشامیدن و این­گونه لذاید طبیعی برترند و لذت ­های آن­ها سبحانی است.

اگر انسان از اکل، شرب و خواب لذت می­ برد، فرشته­ ها از منزه بودن از اکل و شرب لذت می­ برند؛ چون اکل و شرب حیثیت مادی دارد و  حیثت مادی جریان­ها، عواقب، آفات، آثار سوء و پیامدهای آن­چنانی را به همراه دارد که جزء اقتضای عالم ماده است. فقط مختصر لذتی، آن وقت که غذا در کام آدم است، می­ ماند؛ وگرنه اگر با تهوع برگرداند به­ گونه­‌ای و اگر با دفع برگرداند؛ به­ گونه دیگر؛ به هر حال همواره با زحمت و مشقت همراه است.

اما فرشته ­ها و ملائک از ماده و جریان مادیت منزه می­ باشند؛ طبیعی است که این­گونه مشقات و آسیب­ها را ندارند؛ اما به ­جای این امر، آن­چه که برای آن­ها وجود دارد، جنبه­ های تسبیح و تقدیس حق است که نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ.

ویژگی بارز و هویت اصلی فرشته­ ها این است موجودی می­ باشند که همواره در مقام تسبیح، تمحید و تقدیس حق ­اند و این موارد روح فرشته را به عالم اله نزدیک می­ کند و همواره قُرب جوار حضرت حق، برای آن­ها لذت­بخش است؛ لذا لذت آن­هادر نخوردن و نیاشامیدن و تسبیح گفتن و منزه دانستن حضرت حق­ تعالی است.

آن­چه که انسان را فرشته­ خو و پریوش می ­کند، عبارت از حقیقت صوم که امساک از همه آن چیزی است که خدای عالم آن را حرام دانسته است؛ البته حرام فقهی، حرام اخلاقی و بحث و کلامی و حکمی مسئله دیگری است؛ لذا برای روزه ۳ مرتبه قائل هستند؛ روزه عوام، روزه خواص و روزه اخص.

اما روح روزه این است که انسان را از گرایش به امور مادی باز می­دارد و آن­چه را که برای او لذت تن است، به لذت روح تبدیل می ­کند و جای امر مادی را با امر معنوی پر می ­کند.

اگر در بیان پیامبر اسلام «ص» در خطبه شعبانیه آمده است: «هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَةِ اللَّهِ أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکُمْ ....»؛ ماهی که در آن شما را به مهمانی خدا دعوت کردند و شما در آن از اهل کرامت خدا شدید. نفس‌های شما در آن ثواب تسبیح و ذکر خدا دارد و خواب شما ثواب عبادت....؛ برای این است که انسانی که در ماه رمضان صائم است و نفس خود را از خوردن و آشامیدن و از حلال الهی بازمی­دارد، فرشته­ است.

زمانی که انسان، این­گونه شد، چون انفاس فرشته­ ها تسبیح، تقدیس و تمحید است، روح انسان مؤمن هم، فرشته­ گونه می ­شود و وقتی این­گونه شد، همواره همین طور که نفس می­ کشد، به امر حق مشغول است و اشتغال عن ماسوی­ الله( غیر خدا و موجودات) و اشتغال مِن­ الله برای او حاصل می ­شود؛ از ماسوی ­الله( غیر خدا) مشغول است و به حق اشتغال دارد و این ویژگی صوم است.

اگر گفته می­ شود،« أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ »، برای این است که انسانی که روزه دارد، به چنین ویژگی رسیده که خود را از طبیعت و آن­چه در آن است، بازداشته و گرایشات مادی او را مشغول نکرده؛ بلکه جنبه ­های الهی نزاهتی( طهارت و پاکی) باعث راه یافتن به حقیقت الهی و تشبّه به عالم اله است که یکی از مهم­ترین مسائلی که از آن غفلت شده، مسئله «تشابه به عالم اله» است که در «عالم اله»، حقایق به­گونه­ای است که اگر انسان بخواهد از آن­ها اعراض کند، باید از جنبه­های مادون صرف نظر و امساک نماید.

لذا روزه را با دو حقیقت می­ شناسند. روزه صرف امساک نیست. روزه امساک همراه با افطار است؛ لذا پایان روز که اول شب می­شود، افطار است؛ همان­گونه که پایان ماه، یوم ­الفطر است که مکمل یوم­ الصوم است؛ چون وقتی انسان از چیزی امساک کرد، باید به سمت چیزی دیگری هم تمایل پیدا کند.

لذا در تمام ماه که انسان روزه می­گیرد، در پایان ماه افطار می ­کند و افطار او هم ذکر «الله اکبر الله اکبر لااله الاالله هو الله اکبر» است. این ذکر شب و روز عید فطر است که انسان با این اذکار می­ تواند افطار کند؛ بنابراین باید حقیقت روزه را با این بینش دنبال کرد.

آن­چه که در این رابطه می­توان گفت، حدیث شریفی است که از حضرات معصومین(ع)به ما رسیده است؛ رسول اکرم (ص)فرمود که خدای متعال در حدیث قدسی فرمود: « الصوم لی و انا اجزی به؛ روزه برای من است و من پاداش آن را می­دهم» ( وسائل­الشیعه، ج ۷، ص ۲۹۴، ح ۱۵ و ۱۶ و۲۷ و۳۰).

شاید این امر به ­جهت اهمیت و خالص بودن روزه است که این­گونه تفسیر کرده­اند که «روزه امری است که خلوص و نزاهتش از دیگر عبادات دیگر بیشتر است».

 حتی به ­گونه دیگر هم می ­توان تفسیرکرد و به­صورت مجهول خواند؛ « انا اُجزا به؛ من به او جزا داده می شوم؛ یعنی من جزای او هستم؛ یعنی حیثیت ­های الهی.»

این «مَن» به مقام ذات و اوصاف ذاتی برنمی­ گردد؛ بلکه «مَن» به مقام فعل حضرت حق برمی­گردد؛ یعنی اگر کسی روزه بگیرد، به«مَن» تشابه پیدا می­کند؛ به کرامت، فعل، اخلاق، آداب و علم الهی تشابه پیدا می­کند.

این همان پاداشی است که خدا به انسان روزه­دار می­دهد؛ یعنی پاداشی که انسان روزه­ دار می ­گیرد، به جنبه ­های الهی تقرب می ­جوید و حیثیت ­های سبحانی و فلکی پیدا می­ کند و انفاس او تسبیح، نوم او عبادت و جنبه­ های الهی برای او برجسته می ­شود.

در مراحل فقهی هم برای صوم احادیث زیبایی وجود دارد که انسان را از گناه نجات می­دهد. در این رابطه رسول خدا «ص» در روایتی فرمود: «الصوم جنة من النار؛ روزه سپر آتش(جهنم) است.»

یعنی فردی که روزه ­دار می­ باشد، خودش را از گناه و آفات آسیب ­زننده به قلب، نجات می ­دهد.

مهم­ترین مسئله­ ای که در فضای کارکردی و تأثیر نفس بر انسان است و باعث می­شود که رابطه بین انسان و خود، بین انسان و خدا و بین انسان و جامعه و جهان پیرامونی، اصلاح شود، این است که انسان از گناه فاصله بگیرد و بتواند خود را در برابر هوا و هوس و تمایلات دنیایی که موجب لغزش و خطاست، نجات دهد؛ در همین رابطه یکی از بزرگترین گناهان، خطاهای اجتماعی مانند ظلم به دیگران و زیردستان است که انسان روزه ­دار، هرگز به چنین امری فکر نمی­ کند تا بخواهد به دیگران و جایگاه آن­ها تعدی کند.

بنابراین برای روزه، دارای کار­­کردهایی است که یکی ازآن­ها اصلاح نفس می­ باشد. انسان روزه­دار با اخلاق آشنا می ­شود و سعی می ­کند، خودش را نسبت به آن چیزهایی که انسان را از عالم اله دور و به عالم طبیعت نزدیک می­کند، فاصله بگیرد؛ بلکه بالعکس خودش را از عالم طبیعت و ماده که هرچه گناه بیشتر باشد، بیشتر باعث سقوط است؛ یعنی یکی از عوامل سقوط انسان همین حب دنیا می­ باشد و در عین حال به انسان قدرت پرواز می­دهد و این همان کارکرد عظیم و سهم مؤثر روزه در اصلاح نفس است .

اگر انسان در درون خودش هوای و هوسی دارد، از سوی دیگر تقوایی هم دارد؛ «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»؛ وقتی روزه می­گیرد، همین روزه باعث تقویت جنبه تقوا می­ شود؛ « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ. [بقره: ۱۸۳]؛ ای اهل ایمان، بر شما هم روزه واجب گردید؛ چنان­که امم گذشته را فرض شده بود و این دستور برای آن است که پاک و پرهیزکار شوید.»

روزه زمینه راه­یابی به تقوا و نزاهت از بدی ­ها را برای او فراهم می­ کند. پس یکی از مهم­ترین کارکردهای روزه این است که انسان را در مسیر خودسازی و باور به سمت جریان­های الهی کمک می ­کند.

 نکته قابل توجه این­که اگر یک ماه را برای ما تعیین کرده ­اند، فقط بحث همین یک ماه نیست؛ بلکه بحث تجربه آموختن و در ماه ­های دیگر این تجربه را به کار بردن است.

بنا نیست در ماه رمضان از لذایذ طبیعی و مادی و از اکل و شرب دوری وبه­ قدر ضرورت استفاده کنیم و دوباره در ماه ­های دیگر بخواهیم همان روال گذشته را ادامه دهیم؛ این نشان می­ دهد که ما فهم درستی از ماه رمضان و شئونات این ماه نیاموخته­ ایم. این تربیت آدمی، انسان­ سازی و ساخت بشر براساس تعالیم وحیانی است.

در تمام سال انجام این کارها دشوار است و نم ی­شود، چنین حکمی را به­ عنوان حکم شریعت انجام داد؛ ولی حکم طریقت به ­حکم شریعت می­ توان گرفت. این شریعت است که ما را به طریقت و در نهایت به حقیقت آشنا می­کند و اگر بخواهیم به حقیقت روزه برسیم، باید از شریعت بهره ببریم.

همان­طور که قرآن، فضای باز و معنای روشنی برای توده مردم و عوام و فضای خاصی برای حکما و مفسرین دارد؛ اما حقیقت قرآن، در نزد اهل­ بیت (ع)است و اگر در روایت آمده برای آن کسانی است که مخاطب قرآن هستند؛ یعنی مخاطب حقیقت قرآن هستند و گرنه خدای عالم قرآن را برای هدایت همه انسان­ها آورده است و همه انسان­ها می ­توانند ازآن استفاده کنند.

بنابراین برای روزه مقاطعی است؛ شریعت، روزه ما را به طریقت و طریقت ما را به حقیقت روزه آشنا می­ کند. در مرحله اول که اصلاح نفس و خودسازی است، همه تلاش انسان این است که رابطه بین خدا و خودش را از طریق روزه، اصلاح و تصحیح کند.

در این رابطه مهم­ترین کارکرد و تأثیری که روزه بر انسان دارد، این است که روحِ امساک و روحِ بازداشت نفس در مقابل ترک و حتی آن­چه را که حلال است را، فراهم می ­سازد. این دعای معروف امام کاظم(ع) از  پیامبر اکرم(ص) « اللّهم أغنِنِی بِحَلالِکَ عَن حَرامِکَ وَ بِفَضلِکَ عَمَّن سِوَاکَ، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة(ع),  جلد۹۲ ,  صفحه۳۰۱ »

برای این است که انسان از حرام فاصله بگیرد. این­که بعضی بعد از ماه رمضان، از اول شوال، همان کارهای سابق را دوباره شروع می­کنند و هرکاری که در ماه رمضان انجام نمی­ داده ­اند، دوباره انجام می­دهند، برای این است که این­ها به فلسفه روزه و ماه رمضان  دقت نکردند و آن تربیت، اصلاح، تصحیح و تکوینی که قرار است، در سایه ماه رمضان، حاصل بشود، به­ درستی اتفاق نیفتاده است؛ اگر چه این افراد ثواب  و بهره می ­برند؛ ولی آن­چه به­عنوان فلسفه صیام در این ماه است، نصیب­شان نخواهد شد.

تأثیر اجتماعی روزه

کارکرد دیگری که برای روزه می­ توان برشمرد، تأثیر اجتماعی روزه در میان انسان­هاست. تأثیر اجتماعی روزه به ­معنای این است که بتواند انسان­ها را در مقابل یکدیگر بر اساس منش و روش شایسته و صحیح قرار دهد.

یکی از مسائلی که در جوامع اسلامی به ­صورت آشکارا و روشن وجود دارد، فاصله طبقاتی و فقر و غناست که بسیار آسیب­زننده است. خدا در قرآن اهمیت انفاق را بیان کرده و مراد از انفاق این است که این شکاف­ها و گسست­ها را پر کنیم. اگر در جامعه ­ای گسست فرهنگی ایجاد شده، لازم است، عالمان و متولیان مسائل فرهنگی به این مسئله از منظر دانش وحیانی توجه داشته و آن را پر کنند.

اگر گسست اقتصادی بین فقر و غنا در جامعه ایجاد شده، این­جا انفاق اقتصادی است که می­ تواند رابطه بین فقرو غنا را اصلاح کند تا شاهد جامعه واحد، یک ­سطح و یک ­دست باشیم که براساس عدالت شکل بگیرد. جامعه ­ای که برمبانی عدالت باشد، جامعه رشدیافته و متمدن است و این، اولین توصیه ­ای است که خدا به انبیاءاش در آیه ۲۵ سوره حدید  امر کرده است: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ  وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ؛همانا ما پیمبران خود را با ادلّه و معجزات فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان عدل نازل کردیم تا مردم به راستی و عدالت بگرایند....»

جامعه ­ای که برمبنای عدل باشد، چنین جامعه ­ای استوار است و الاّ اگر بین طبقات جامعه فاصله­ های سنگینی به لحاظ فقر وغنا یا جهل و علم یا عجز و قدرت بیفتد، این جامعه، جامعه اسلامی نیست و تمدن اسلامی با این­گونه مسائل مخالف است.

تمدن اسلامی اقتضای اعتدال بر منبای عدالت دارد که همه طبقات جامعه به­ نوبه خود از سود تلاش خود برخوردار باشند و روزه یکی از مسائل بسیار مهم در اعتدال ­بخشی به این مسئله است و باعث می­ شود که فاصله طبقاتی در بحث فقر و غنا کمتر شود. این تنها مسئله اقتصادی نیست .در مسائل اخلاقی هم، چنین است و انسان­ها باید به دیگران رحم کنند.

خدای عالم انسان­ها را متفاوت آفریده است تا شکل جامعه بتواند در نظام احسنش درست اتفاق بیفتد. اگر همه در سطح واحد باشند، آن جامعه، جامعه درست و پیشرفته ­ای نخواهد شد. اگر همه فقیر و همه غنی باشند­، جامعه معتدل نخواهد شد.

این اختلاف را خدا ایجاد کرده و به ما بحث اعتدال­بخشی و تعادل به جامعه را توصیه کرده است. بحث رمضان عموماً و ویژگی ماه رمضان خصوصاً، باعث می­ شودکه فاصله­ ها کم شود. بعضی‌­ها که فقیر و مستضعف ­اند، در ارتباط با اغنیا، از فقر بیرون بیایند وحدی از غنا را پیدا کنند تا آبرویشان محفوظ باشد.

فلسفه ­ای که خدا به­ جهت آن علت، روزه را برای مردم قرار داد، این است که انسان با روح مستکین و ذلیل، روح صابر و... پیدا کند. به هر حال انسان با مقام و مال و... مشهور است؛ چنین انسانی همواره روحش اسیر می ­شود و در مقابل اراده الهی استغنا و استکبار برایش پیش می ­آید و در مقابل مردم هم خوی شفقت و مهربانی را نخواهد داشت؛ بلکه قساوت، تندخویی و خشونت را اعمال خواهد کرد،

ولی روزه به انسان مرحمتی و رحمتی می­ دهد و این خضوع در مقابل خدا و آموزه ­های الهی باعث می ­شود، روزه ­دار دل­رحمی پیدا کند و مشفق باشد؛ نه قسی­ القلب و سخت ­دل. این­ها ویژگی­ هایی است که در سایه روزه حاصل می­ شود.

جامعه امروز ما که با درگیر شدن به ویروس و بیماری سختی که آثار مخربی به همراه داشته و افراد زیادی در جوامع مختلف در دنیا را به چالش کشیده، لازم است تفضل بیشتر به ضعفای جامعه داشته و رسیدگی به آن­ها را نه به­ عنوان کار اقتصادی بلکه به ­عنوان کار اخلاقی و براساس کرامت و بزرگ­منشی انجام دهد و این­ها کارکردهای روزه می­ شود.

روزه بنا نیست، مدتی امساک از اکل و شرب باشد؛  روزه­ای که با غیبت همراه باشد، شاید از نظر فقهی، بطلانی به همراه نداشته باشد؛ اما از نظر اخلاقی طریقت است نه شریعت؛ و حقیقت روزه است که انسان خود را باید از این­گونه مسائل هم دور بدارد.

پس فکر نکنیم که روزه سلسله احکامی است که دارای جنبه ­های ظاهری و مادی می ­باشد و ما باید در فاصله زمانی ۱۵ ساعته یا کمتر و بیشتر، از اکل و شرب خودمان را دور بداریم که این مسئله البته هست و در جای خود مأجور و محفوظ؛ ولی فلسفه روزه و ماه رمضان این است که این ماه، شهرالله اکبر است  و خدا او را افضل­الشهور قرار داده ولیالی و ایامش از همه ایام و ماه­ ها برتر است و باید رابطه بین خود و خدا و رابطه بین خود و جامعه را مواظبت کنیم.

روزه ماه رمضان، برترین ویژگی­ اش همان حیثیت سبحانی، نزاهتی و قدوسی به انسان بخشیدن است. این مرهون آن است که انسان از طبیعت و دنیا فاصله بگیرد و تا از دنیا و مافیها فاصله نگیرد خودش ، به خدای عالم و عالم اله نزدیک نمی­ شود . این­ها دو قطب مثبت و منفی ­اند.

بعضی­ها فکر می کنند ،هم حب به دنیا و هم حب به آخرت را می­ توانند با هم داشته باشند؛« ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی‏ جَوْفِهِ»؛

هیچ­گاه خدا دو تا قلب در درون انسان قرار نداد که هم حب به دنیا وهم  خدا را در آن قرار دهیم. امام سجاد«ع» می­فرمایند: «اللَّهُمَّ ارْزُقنی التَّجافِیَ عَنْ دارِ الغُرُورِ ، وَالإِنابَةَ إِلَی دارِ الْخُلُودِ ، وَالاسْتِعدادَ لِلْمَوْتِ قَبْلَ حُلُولِ الْفَوتِ؛ خدایا، دوری از خانه فریب و بازگشت به خانه جاویدان و آمادگی برای مرگ پیش از رسیدن آن را روزی‌ام گردان».  بلکه انابه به دار الخلود به عنوان جنبه الهی برای انسان است.»

این­که گفته شده، روزه دارای سه مرتبه عام، خاص واخص است، برای این است، فکر نکنیم آن­چه را که به ­عنوان روزه فقهی است و همه باید رعایت کنیم، تمام سطح روزه است. توجه به این معنا که انسان باید در ساحت ماه رمضان توسط عواملی مانند دعای افتتاح، سحر، به­ برترین و سرآمدترین مسئله یعنی روزه توجه کند.

این­ها مجموعه به هم­ پیوسته است؛ لذا صوم با افطارش هماهنگ است و ادعیه ­ای که انسان در سحر و هنگام افطار دارد، هم­دیگر را هم ­افزایی دارند و باعث می ­شود، انسان کامل شود.

مهم­ترین و اصلی ­ترین رابطه و مبنای رابطه انسان و جامعه و جهان پیرامون، رابطه بین انسان و خود است. این رابطه بر اساس رابطه سوم؛ یعنی رابطه بین انسان و خدا شکل می­گیرد. این خداست که به انسان راه را می­ آموزد و برای او روشنگری می­کند تا با خود چگونه رابطه داشته باشد و رابطه بین خود و خود را چگونه بسازد و درون خود را که پر از هوا و هوس و از سویی تقوا است، چگونه جمع کند؛ چراکه در درون انسان شهوت و غضب است و نمی ­تواند خود را جدای از این دو مسئله بداند و باید با این­ها زندگی کند. آن­چه را که خدا به انسان عطا می­کند تا بتواند در چنین شرایطی خود را کنترل کند، عقل است.  عقل از بهترین و برترین مواهبی است که خدا به انسان داده که در ماه رمضان رشد می ­کند و عقلانیتی که در سایه وحی است،  باعث می ­شود که انسان زمام شهوت و غضب را به عقل بدهد.

اگر عقل زمام­داری کند، هر جایی شهوت طلب کرد، اگر عقل تأیید کرد،  شهوت به­ کار می­افتد؛ حتی حس، خیال، حدس و ... که جنود عقل هستند،اگر در ظرفیت عقل قرار گیرند و عقلانیت وحیانی این­ها را کنترل کند، همه در جایگاه خود قرار می­گیرند. اگر عقل سرکوب شود و فروکش کند و عمارت وجود انسان به دست هوا و هوس بیفتد، راه سعادت بسته و راه سقوط باز می­ شود؛ حضرت علی«ع» فرمودند:« وَ کَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِیرٍ تَحْتَ هَوَی أَمِیرٍ؛ و چه بسا عقل که اسیر فرمانروایی هوس است.»

پس عقلانیت وحیانی که انسان عقل، خرد، قدرت تفکر و اندیشه و زمامداری نفسش را به دست وحی بسپارد و از جایگاه وحی مدد بگیرد تا بتواند، به ­درستی فکر کند و اشتباه نکند، محصول آن رابطه بین خود و خداست. وقتی  این رابطه ایجاد شد، قطعاً انسان در دو رابطه دیگر( رابطه خود با خود و رابطه خود با جهان و جامعه) می­ تواند درست عمل کند.

برای صوم و روزه مباحث بسیار شریف و احکام بسیار شریفی بیان شده است و این بخش ناچیزی از دریای باب روزه است که امیداورم مورد قبول حضرت حق قرار بگیرد.