به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی اسراء: حجت الاسلام والمسلمین دکتر مرتضی جوادی آملی در مقاله ای با موضوع «هماهنگی حکمت و عرفان در مکتب صدرالمتألهین» به جایگاه این مبحث در نزد ملاصدرا پرداخته است.

وی در این نوشتار آورده است:

«تردیدی نیست که حکیم نامور و عارف نامدار اسلام و تربیت یافته مکتب اصیل قرآن و عترت، یعنی صدرالدین محمدبن ابراهیم قوام شیرازی ملقب به ملاصدرا یا صدرالمتألهین، فاتح قله های علم و معرفت به گونه ای بساط دانش عقلی و معرفت شهودی را گسترانیده که در طول چهار قرن اخیر، اندیشمندان بزرگ عرصه معرفت و نامداران سترگ عرفان و حکمت، هیچ یک نتوانستند از مرغ زار عمیق و قرق گاه وسیع مکتب او پا فراتر نهند و مجالی نو پایه افکنی نمایند.

هوشمندیِ بی نظیر او در تمامی عرصه های علم و معرفت، و ذکاوت بی بدیل او در صحنه های فرهنگ و سیاست مثال زدنی است.

ضمن این که خطر کردن و به وادی حکمت و عرفان که در عین بلند جایگاه بودن، لغزش گاهی بس عمیق و مخاطره آمیز را به همراه دارد، سر و جان سپردن امری بسیار دشوار و پر اضطراب است.

از غافلان و جاعلان، باک نداشتن و با وسعت جان و فسحت روح از کنار تمامی سخنان زهرآگین و کلمات آتشین گذر کردن و با فزونی عقل، تحمل جهالت و با زیادتی خِرد، بردباری لئامت داشتن، از ویژگی های بارز این شخصیت یگانه است.

اصحاب حکمت و ارباب معرفت همگان باور دارند که وسعت اندیشه و عمق نگاه او، جسارت نظر و جرئت بصر وی بی مانند است. او ضمن بزرگداشت حکیمانی همچون بوعلی (ره) و محقق طوسی و نکوداشت عارفانی همچون: ابن عربی و قیصری، با استواری تمام، گام های بلندی در پیشبرد حکمت و التیام حقیقی بین علوم عقلی و معارف الهی برداشته است؛ به گونه ای که اعجاب همگان برانگیخته گردید که چگونه مکتب جامع و متعالی وی، ضمن الفت روش های به ظاهر متضاد، عهده دار انسجام و انثنای دانش های به ظاهر ناهمگون است.

ملاصدرای شیرازی (ره) آثار ماندگاری را آفرید که در طول قرون متمادی و سده های متوالی به عنوان منبع معرفت و چشمه جوشان حکمت در نزد اصحاب فکر و ارباب نظر جاری و از نبعان آن لذت برده و جان تشنه را از آن سیراب می سازند. از جمله آثاری که این حکیم صمدانی از خود به یادگار باقی نهاد، کتاب بلندمرحله و والامرتبه «ایقاظ النائمین» است. او چون همواره بین گیتی نفس و مینوی عقل در رفت و آمد بود؛ سعی بر آن داشت که نسبت بین دنیای عقل و عقبای قلب را در نهایت ظرافت و غایت لطافتی که آفریده شده، مستحکم نماید. به جرئت می توان این ادعا را مطرح نمود که هیچ حکیمی در هماهنگ سازی بین نظر و بصر و التیام بخشی بین علم حصولی و دانش حضوری، در تراز ملاصدرا (ره) جد و جهد نداشته و کامیاب نبوده است.

البته او بیش از همه این موفقیت را مرهون اسفار عقلی و اسلوب شهودی نفس خویش می داند. کتاب «ایقاظ النائمین» میدانی برای ظهور آن شهود قلبی و بروز این حصول عقلی در یکی از وسیع ترین میادین دانش و عمیق ترین حوزه های علوم یعنی توحید است. اراده ملاصدرا (ره) در این کتاب بر این بود که نوم حکمت را به یقظه عرفان بدل سازد و با خرق حجاب عقل، باب نور شهود را برای حکیم چاره سازی نماید. در باور صدرالمتألهین (ره) این امر حتمی است که عقل در عالی ترین حالت و بهترین وضعیت، دچار تنیدگی های ذاتی و محدودیت های وجودی است و رهآوردهای اسفار عقلی حتی سفرهای بلند عقلی، حتی در ژرفنای ترین آن، نمی تواند حکایتی شایسته از صحرای سراسر نور توحید داشته باشد.

 او در این کتاب مقدمه ای به نگارش درآورده و در آن، فلسفه تألیف این کتاب را بعد از حمد الهی و صلوات بر اهلبیت علیهم ‌السلام اینگونه توضیح می دهد: علم توحید پیچیده ترین و دشوارترین نوع علم در میان علوم گوناگون است و وصول به اسرار مکاشفات در میان مقامات برترین و شریف ترین مقام است. او برای نایل گردیدن به این مقام، به این نکته لطیف و مطلب دقیق اشارت می دهد که دسترسی معارف الهی، با تعلق داشتن به عالم طبیعت جمع نمی شود و تا زوال مُلک صورت اتفاق نیفتد، معنا و سیرت حقیقت در کنار نمی آید. او با بیان شرافت علم توحید، تنها عالمان حقیقی را راسخان در دانش توحید دانسته و قرب جوار نام عالمان در ساحت فرشتگان و نهایتاً در آستان الهی را تمام شرافت برای اهل توحید می داند.

وی با ذکر آیه کریمه «شهدالله انّه لااله الاّ هو والملائکة و اولواالعلم قائماً بالقسط» می نویسد: اخبر هو تعالی و تقدس فی هذه الکریمه بشرف العلم و فضیلة العالم حیث وصف نفسه بهذه الصفه و اَشعَر ایضاً کما لا یخلی علی الادیب الواقف بالاسالیب ان العلماء فی الحقیقة هم الموحدون الذین ینزهون الله الحق الغنی العلی عن انحاء الشرک الخفی والجلی و اَن التوحید من اعظم مقامات الانسان و مراتب ارتقائه فی العلم والعرفان.

 از مهم ترین نکاتی که در این کتاب ارجمند، صدرا (ره) با تیزهوشی علمی و ذکاوت عملی بیان می نماید، تبیین اصطلاح رایج «علم حجاب است» می باشد؛ بدفهمی و یا کج اندیشی در مراد و مقصود از یک عبارت، جمعی را به بیراه و عده ای را به سقوط سوق می دهد. پاره ای از اشخاص که نه مقام علم را می دانند و نه از چنگ هوا و هوس رسته اند، چه بسیار بر علم جویان و معرفت خواهان خرده می گیرند و به افکار و اندیشه های آنان طعنه می زنند. آنان بدون آشنایی به منبع این سخن که نه در آیه ای آمده و یا در روایتی بیان شده، بلکه صرفاً در بعضی از کتب حکیمان و یا بیان برخی عارفان جاری شده، کاربرد و موارد استعمال آن را ندانسته و جاهلانه درباره آن سخن گفته و داوری می نمایند.

او می نویسد؛ اراده عارفان از جمله «علم حجاب است» عبارت از این است که؛ حکیمانی که تنها به دانش حصولی بسنده کرده و از کمند مفهوم و مسایل بحثی وانرهیده اند، نمی توانند راه مقصد را طی نموده و شاهد مقصود را در آغوش درکشند. وی نسبت به آنها زبان به شکایت گشوده و آنان را به خرق حجاب علم حصولی و رها شدن در فضای گرانقدر شهود فرا می خواند. اما مهم آن است که بدانیم از نگاه عارف، علم حصولی به این دلیل حجاب است که گاه مفهوم، خود حاجب از دیدن مصداق می گردد.

صدرالمتألهین (ره) درباره محتوای کتاب به صراحت اظهار می دارد، آنچه در این کتاب به نگارش درآمده، مجموعه ای از رموز الهی، اسرار ربانی، مسایل ذوقی و چشیده های عرفانی همراه با علوم کشفی است که به قوه و توفیق قهرمان هدایت بر صحایف کتاب تابیده است. گرچه او پیشتر در دیگر آثارش اعم از کتاب ها و جستارها، خصوصاً کتاب کبیرش «اسفار اربعه» مسئله توحید را به روش فلسفی و به شیوه مباحث نظری کاویده است.

صدرالمتألهین (ره)در سطور پایانی مقدمه از بارگاه الهی برای همه خطورات شیطانی، واردات نفسانی، آفات ظلمانی و شکوک وهمانی آمرزش طلبیده و بر این باور تأکید می ورزد که تنها تکیه گاه او، خداوند متعال است.

او با بیان این نکته که حروف و کلمات گنجایش علوم ذوقی و معارف الهی را نداشته، می گوید: من لم یذق لم یعرف؛ اگر بزرگان اهل معرفت گه گاه نوشته ای اعم از کتاب، نامه یا رساله دارند، قصدشان صرفاً تنبیه و تشویق بوده و تنها با زبان رمز و اشاره درباره آن معارف آگاهی بخشی نموده اند.

این کتاب شریف بر اساس یک تحقیق عمیق علمی و محتوایی از سوی استاد علامه آیت الله جوادی آملی (دام ظله) تدریس و سپس تحقیق شد و به عنوان «تحریر ایقاظ النائمین» در دو جلد در سال ۱۳۹۴ توسط مرکز نشر اِسراء انتشار یافت.

صدرالمتألهین (ره) ضمن اینکه مطالب فراوانی را در این اثر قیّم خود تحقیق و ارائه نموده، این سخنان را از سر اخلاص و شوق و ارادت به نگارش درآورده و در جای جای این اثر، شعله های عشق و افروخته های محبت به ساحت حق تعالی مشهود است. این بزرگ حکیم ربانی، در این کتاب که از جایگاه سفر چهارم بدان پرداخته، با چهره ای برافروخته و جانی گداخته، سودای وصال دارد و می کوشد تا اصحاب حکمت را با ارباب معرفت هم ساز سازد و همگان را به ساحت و بارگاه الهی بار دهد.

عناوینی که برای سرفصل مباحث این کتاب اصیل انتخاب نموده، نشان از ذوق عرفانی و شگفت آور او دارد. او گاهی با عنوان «ارشادٌ» و گاهی با «اشعارٌ» و برخی موارد با «اعلامٌ و تسجیلٌ» سخن می گوید. او حتی از عناوین «ایقاظ ٌو هدایه ٌو تنذیرٌ و افاضهٌ و تجلیاتٌ» در بیان مراداتشان سود می برد. «لمعات کشفی های» عنوان دیگری است که او درباره چگونگی و انواع مشاهده عرفانی و علیت اختلاف نگرش ها برگزیده است. «نفحات قدسیه» عنوان دیگری است که بر اساس نهج قویم و صراط مستقیم احمدی (صلوات الله علیه واله وسلم) در باب معرفت به حق تعالی انتخاب نموده است.

از جمله موارد تأکید صدرالمتألهین (ره) ظهور نگرش جامع احمدی (صلوات الله علیه و سلم) در مشرب برگزیدگان امت همانند امام علی بن ابیطالب علیه ‌السلام است که با بیانات شریف حضرت علی بن ابی طالب علیه ‌السلام همانند «الحمدلله المتجلی لخلقه بخلقه» نظام بیانی یافته، صدرا (ره) بیانات معصومین علیهم ‌السلام را در راستای تبیین، تشریح و ترویج اندیشه و روش حضرت نبوی صلی ‌الله ‌علیه ‌وآله ‌وسلم می داند.

این بزرگ حکیم الهی ضمن یک اشراق ربانی، جامعیت و وسعت نشئه و ادراک انسانی را به عرصه ظهور کشانده و به تطورات نشئه انسانی و مراتب و مقامات آن دلالت داده و راه رسیدن به مرتبه جامعه انسانی و ولایت معنوی را یادآور می شود و در پایان، با بیان مقام جمعی و سلوک معنوی رسیدن به علم یقینی را پیش روی سالکان می گشاید.

امید که بوستان معرفت و گلستان حکمتی که این بزرگ مرد حوزه های علمیه قزوین، اصفهان و شیراز بنیان نهاده و این آواره گی هایی که برای فتح قله های علم و معرفت تحمل کرده و آن سفرهای هفت گانه ای که پیاده به عشق معبود برای انجام سفر حج انجام داده و آن دلدادگی هایی که در راه ولایت رسول الله صلی ‌الله ‌علیه ‌وآله ‌وسلم و اهلبیت علیهم ‌السلام از خود نشان داده، که بخشی از آن در کتاب عزیز شرح اصول کافی او آمده و نیز میزان معرفت و تراز ارادتی که از خود به جا نهاده خصوصاً از بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه سلام ‌الله‌ علیها دختر حضرت موسی بن جعفر علیهما‌السلام  بهره ها برده است، در پیشگاه خداوند متعال ذخیره بی پایانی برای او محسوب گردیده و همگان بر ساحتش درود فرستند و برای احیای آثار و مأثرش تلاش و کوشش نمایند.»

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منبع: هفته نامه افق حوزه شماره463