به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی اسراء: حجت الاسلام و المسلمین دکتر مرتضی جوادی آملی ریاست بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی اسراء به تبیین جایگاه علم اصول در گستره علوم اسلامی پرداخت که در ادامه توجه شما را به مشروح این مصاحبه جلب می نماییم:

دانش اصول از عمده ترین دانش ها برای درک منابع وحیانی

سخن پیرامون یکی از دانش‌های ارزشمند، مؤثر و کارساز اصول فقه هست که در گستره علوم اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. بحث دریافت صحیح و درست از منابع وحیانی از مباحث عمده‌ای است که از گذشته تاریخ ادیان و خصوصاً دین اسلام وجود داشته است. در دین شریف و عزیز اسلام دو منبع اصلی و اساسی وجود دارد که از آن به منابع وحیانی یاد می‌شود و آن دو منبع عبارت است از کتاب یعنی قرآن عزیز و سنت معصومین از رسول مکرّم اسلام تا امامان بزرگوار و حتی حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) به عنوان معصومی که بیانش و قول و گفتار و عمل و حتی تقریر به عنوان منبع وحیانی برای این مکتب عزیز شناخته شده است.

اما آن مهارت‌ها و فنون لازمی که برای درک این منابع هست، نیاز به دانش‌های خاصی دارد که از عمده‌ترین آنها دانش اصول است.

عترت طاهره علیهم السلام، عِدل قرآن مجید

 در کتاب عزیز مطالبی آمده است که فهم آنها نیازمند به کاویدن و کاوش دقیق نسبت به آن چیزی است که در این متن وجود دارد و در سنت معصومین(سلام الله علیهم اجمعین) با توجه به اینکه عترت طاهره برابری دارند با حقیقت قرآن، چنین کاوشی لازم است. یکی از نکات بسیار لازم و قابل توجهی که حضرت آیت الله جوادی آملی نوعاً بدان اشاره می‌کنند این است که آنچه که عِدل قرآن مجید است عبارت است از عترت طاهره که اینها معصوم‌اند و آنچه که از معصوم(سلام الله علیهم اجمعین) تراوش می‌کند او عِدل قرآن است. اما فهم اینکه آیا آنچه که از معصوم منتشر شده و صادر شده، عین آن چیزی است که الآن در روایات ما موجود هست قابل بحث و بررسی است؛ لذا روایات احیاناً جای بحث و گفتگو دارند تا تحقیق جدی از آنها بشود لذا علومی همانند علم رجال و درایه در کنار سایر علوم تولیده شده‌اند تا نظام روایت را براساس فهم درست و نزدیک منابع وحیانی تصحیح کنند.

بیان حضرت آیت الله جوادی آملی در این رابطه این است که آنچه که عِدل قرآن مجید است است عبارت است از عترت طاهره و در خصوص روایات معصومین باید که به کتاب و به قرآن ارجاع بشود. طوایفی از روایات هست که ارجاع مجموعه روایات؛ اعم از روایات متعارض و غیر متعارض را به قرآن ارجاع می‌دهد که اگر مخالفتی از جایگاه قرآن نسبت به این روایات نبوده است مورد قبول و پذیرش است.

جایگاه ممتاز دانش اصول نزد دانشمندان اسلامی

دانش اصول که از متن فقه برخواسته و اگر ما بخواهیم ریشه‌ها و جذور دانش اصول را ارزیابی کنیم و مورد بررسی قرار بدهیم کاملاً از بیانات معصومین(سلام الله علیهم اجمعین) این فن و دانش در حقیقت صادر شده است. در گذشته این جهت بسیار محدود بوده، به جهت قرابت با روزگار و دوران معصومین(سلام الله علیهم اجمعین) و چون سؤالات مستقیما از ائمه(علیهم السلام) داشتند نیازمندی به دانش اصول چندان نبود، ولی بعد از اینکه نسل‌هایی گذشت و آن قرابت نسبت به ائمه(علیهم السلام) متأسفانه دور شد، فهم کلمات آنها نیازمند به مهارت‌هایی بود تا آن فهم درست تولید بشود و لذا دانش اصول که عبارت است از فهم متن مطاع، امروزه یکی از کارآمدهایی دانش‌هایی است که در نزد دانشمندان اسلامی و خصوصاً دانشمندانی که در رشته فقه و اصول کار کرده‌اند بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

برای اینکه آنچه که مهم است آن است که ما دسترسی به متن وحی پیدا کنیم و این دسترسی الآن شدنی نیست جز اینکه دانش اصول در مسیر این فهم به کمک بیاید و دسترسی را امکان پذیر بکند. اگر در گذشته فهم متن مطاع با محدوده‌ای از قواعد اصولی ساخته می‌شد امروزه قواعد فراوانی تولید شده است که بتواند متن مطاع را که عبارت است از کتاب و سنت بازخوانی کند.

در طول بیش از هزار سالی که دانش اصول شکل خودش را پیدا کرده است، اطواری را گذرانده و نیاز به بررسی تاریخی دارد و تطوراتی که در دانش اصول بوده است قابل بحث و بررسی است اما امروزه این دانش به بلوغ خودش رسید و دانشمندان علوم اسلامی خصوصاً در این صده اخیر تلاش فوق‌العاده‌ای انجام دادند و این مهارت را به حد کامل و بالغ رساندند و اکنون فهم متون دینی و روایات معصومین(سلام الله علیهم اجمعین) به وسیله دانش اصول امکان‌پذیرتر شده است؛ گرچه همچنان تحقیق محققان در این زمینه راه دارد.

رویکرد امام راحل (ره) در باب علم اصول

در باب علم اصول رویکردهای مختلفی وجود دارد و یکی از رویکردهای بسیار قابل توجه و مورد اهتمامی که امام راحل(رضوان الله تعالی علیه) داشتند این بود که عقلانیتی که مرحوم آخوند صاحب کفایه آنکه در دوران اخیر بعد از استادشان مرحوم شیخ انصاری پایه‌گذار یک نوع اصول قابل توجه و با عقلانیت ویژه بودند ادامه پیدا کرد و این تفکر و این نسل از فکر استمرار پیدا کرد در اندیشه‌های امام خمینی(رضوان الله تعالی علیه) بود. وقتی آیت الله جوادی آملی برای انتخاب اصول از اساتید آن روزگار و عهد خودشان تحقیق می‌کردند وقتی به محضر امام راحل(رضوان الله تعالی علیه) رسیدند و خارج اصول ایشان را دیدند کاملاً پسندیدند، به جهت اینکه هم اشراف و تسلّط به مباحث اصولی از سویی، و عقلانیتی که لازم است در یک علم در او نهادینه بشود و تأبیه بشود از سوی دیگر، عامل جذب آیت الله جوادی آملی به این درس شد که تا پایان دوره‌ای که امام تشریف داشتند در ایران و قبل از تبعیدشان که به تعبیر آیت الله جوادی آملی حدود هفت سال طول کشید، این مستقیماً در درس ایشان شرکت می‌کردند و از روز اول تا روز آخر هر آنچه که درس امام راحل بود را مرقوم فرمودند. تقریرات این درس‌ها اکنون به عنوان تحریر الاصول نگارش یافته که دوران ارزشمند امروز علم اصول از این تحقیق حتماً بهره خواهد برد.

خاطره ای از حجت الاسلام و المسلمین حاج احمد آقا خمینی

من جا دارد یادی بکنم از مرحوم حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج احمدآقای خمینی که خاطر دارم که ایشان تشریف آورده بودند در منزل آیت الله جوادی آملی و این تقاضا را داشتند که اجازه بدهند این تقریرات در آن عصری که امام(رضوان الله تعالی علیه) بودند به طبع و نشر سپرده بشود، ولی آیت الله جوادی آملی ملاحظاتی را که اقتضای آن روزگار بود و شرایط تقریرات به گونه دیگری بود و نپذیرفتند و تأدّباً نسبت به کتاب‌های تقریر اصولی سعی داشتند که همچنان آن کتاب‌های اصولی ماندگار بماند.

اما اکنون که مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی اهتمام ویژه‌ای داشتند و همچنین تقریرات دیگری از امام راحل در باب علم اصول منتشر شده است این اجازه را حضرت آیت الله جوادی آملی دادند و این کتاب به عنوان تحریر الاصول که در حقیقت آنچه که بحث و مباحث قلمی بود در اختیار قرار خواهد گرفت.

ویژگی‌های ممتاز نگرش‌های اصولی آیت الله العظمی جوادی آملی

در این فرصت کوتاه به ویژگی‌های ممتازی که آیت الله جوادی آملی در نگرش‌های خاصشان نسبت به علم اصول دارند اشاره می کنم که در مقدمه این کتاب حدود 27 ملاحظه آمده که همه اینها برگرفته از فرمایشات حضرت استاد در زمینه علم اصول است.

بعد از تعریف این دانش و ارزش این دانش و اینکه این دانش چقدر می‌تواند در بازخوانی و بازگشایی متن وحیانی ما یعنی کتاب و سنت دخیل باشد و چه دقت‌هایی باید در فهم این گونه از مسائل بکار گرفته بشود، نکته‌ای که برای آیت الله جوادی آملی بسیار مهم بود این بود که نگرش و نوع تقریری که امروز دانش علم اصول دارد شایسته این علم نیست. وقتی گفته می‌شود که منابع دین عبارت است از کتاب و سنت و عقل و اجماع، هرگز برای ایشان این تقریر و این گفتار قابل قبول نیست و فرمودند که ما نمی‌توانیم سراج را کنار صراط قرار بدهیم. عقل سراج است و کتاب و سنت صراط‌اند، سراج نقش آن روشنگری است ولی صراط فقط و فقط از جایگاه مهندس عالم یعنی پروردگار عالم امکان صدور دارد. کتاب و سنت که در حقیقت تجلی وحی الهی هستند، صراطی هستند که خدای عالم معصومانه در اختیار معصومین قرار داده است و عقل هرگز نمی‌تواند در کنار کتاب و سنت قرار بگیرد.

نگرش اصولی آیت الله جوادی آملی تحول علم اصول را در پی دارد

یکی از ویژگی‌های نگرش‌های اصولی حضرت آیت الله جوادی آملی این است که عقل را از منبع هستی‌شناسی دین به منبع معرفت‌شناسی دین تنزّل دادند و ضمن اینکه تعبیرشان این بود که باید دست عقل را بگیریم و ببریم بالا و گوش اجماع را بگیریم بیاوریم پایین، این تقریر به گونه‌ای می‌شود که مدلی که امروز دانش علم اصول دارد کاملاً متحوّل خواهد شد.

اگر گفته می‌شود ویژگی‌های دانش اصول از منظر آیت الله جوادی آملی، با این ویژگی‌ها کاملاً دانش اصول یک تحوّل و دگرگونی خاصی را به همراه خواهد شد. اکنون که این چهار تا به عنوان منابع علم اصول معرفی شدند: کتاب و سنت و عقل و اجماع؛ اجماع را فرمودند به هر تقریری که خوانده بشود، قابلیت این را ندارد که بتواند در کنار کتاب و سنت دیده بشود. اجماع کشف از قول معصوم است در کنار اخبار مستفیض و متواتر ممکن است اجماع مورد توجه قرار بگیرد، اما هرگز نمی‌تواند در کنار کتاب و سنت باشد و همچنین هم به عنوان نقش کاشف و سراج است و نمی‌تواند کنار صراط باشد. ما منبع هستی‌شناسی ما جز اراده تشریعی نیست که این منبع هستی‌شناسی وحی به وسیله کتاب و سنت ارائه شده است و تمام منبع در کتاب و سنت خلاصه می‌شود و عقل تنها سهم کاشفیت را از جریان وحی دارد.

تعبیر رسای آیت الله جوادی آملی این است که هرگز سراج را نمی‌شود کنار صراط قرار داد و حکم صراط را به سراج بخشید. این از امتیازاتی است که در این مکتب فکری واقعاً وجود دارد. کتابی که تحت عنوان منزلت عقل در فهم حقایق دینی نوشته شده است، در حقیقت یک کتاب اصولی است. نقش عقل را پررنگ کردن، نه بیش از حد از جایگاه عقل تعریف کردن، چون عقل کاری جز کشف و سراج بودن ندارد، هرگز نمی‌تواند عقل صراط باشد و به عنوان راهی برای بشر بلکه خدای عالم راهی را که از راه وحی به بشر آموخته است تنها و تنها از کتاب و سنت است. اما اکنون عقل متأسفانه در جایگاه اصیل خودش قرار ندارد. منزلت عقل و جایگاه عقل در فهم مسائل دینی یک منزل بسیار عمده و اساسی است که تعبیر آیت الله جوادی آملی این است که دانش اصول مرهون عقل است؛ یعنی عمده مباحثی که در این دو جلد کفایه وجود دارد، جلد اول تماماً محصول عقل است و جلد دوم هم عمده‌اش محصول عقل است. بخش کمی از مباحث اصولی از فقه به اصول آمده است و سهم عقل در عمده اینها نقش تعیین کننده را دارد.

نگاه ارزشمند آیت الله جوادی آملی به مسائل علم اصول از جایگاه عقل

متأسفانه بهای لازم اکنون نه تنها در مسائل حِکمی و کلامی و فلسفی به عقل داده نشده است، در مسائل نقلی هم همین طور، نگاه آیت الله جوادی آملی به مباحث علوم و مسائل علم اصول از جایگاه عقل بسیار نگاه عمیق و ارزشمندی است که در این کتاب آمده و مقدمه‌ای که در این کتاب در حقیقت نگاشته شده ناظر به مطالبی است که ایشان در فضای علم اصول فرمودند؛ گرچه نظر شریفشان این است که باید برای علم اصول امروز مکتب دیگری را طراحی کرد.

گفتنی است آئین رونمایی از کتاب گرانسنگ «تحریر الاصول» (تقریر درس خارج اصول حضرت امام خمینی(ره) توسط مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی)، با سخنرانی حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی و حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی رئیس موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(ره) ؛ روز پنجشنبه 6 دی ماه ساعت 9 تا 11 صبح در محل سالن همایش های بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء به آدرس قم، 75 متری عمار یاسر، نبش خیابان شهید قدوسی برگزار خواهد شد.