سلسله سخنرانی های حجت الاسلام و المسلمین استاد مرتضی جوادی آملی در ماه مبارک رمضان 1444 هـ با عنوان «اسمای الهی، تبلور توحید؛ شرح دعای حضرت ادریس علیه السلام»

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم

بسم الله الرحمن الرحیم

«الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین».

در ماه عزیز رمضان هستیم و در این ماه که به جهت انتسابش به پروردگار عالم، شهر الله است همه جلوه های رحمانیت و رحیمیت حق آشکار است. از جمله آن جلوه ها جلوه دعاست، که در همه لحظات و آنات، ایام و لیالی، این ماه با دعا عجین است. یکی از دعاهایی که نوعاً در سحر و سحرگاهان خوانده می شود و رابطه بین عبد و مولا تحکیم می کند، دعایی است که بنام دعای ادریس(علیه السلام) مطرح است و در این دعا چهل اسم از اسمای الهی مورد بحث و گفتگو است.

جهاتی را باید در این اسماء لحاظ کرد و حضور این اسماء را عزیز و گرامی دانست. خدای عالم در قرآن می فرماید: ﴿وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏ فَادْعُوهُ بِها﴾[1]، خدای عالم جامعه انسانی و اسلامی و ایمانی را مخاطب قرار می دهد و می فرماید که خدای عالم با اسمایش و اسماء حسنایش تجلی کرده است، اگر شما بخواهید با خدا ارتباط داشته باشید، از طریق این اسماء رابطه شما مستحکم خواهد شد. بنابراین قدر می دانیم، گرامی می داریم، ارجمند می شماریم این دعاها را خصوصاً دعاهایی که ما را با اسمای الهی آشنا و مأنوس می کند و رابطه بندگی و عبودیت ما را در پیشگاه مولای حقیقی تحکیم می بخشد.

جهاتی که باید در این اسماء لحاظ بشود فراوان است. یکی از جهات این است که گرچه حق - سبحانه و تعالی - در آن هویت غیبی اش واحد است احد است صمد است و هیچ جلوه ای از او شناخته شده نیست؛ زیرا یک حقیقت نامتناهی و مطلق است و ارتباط با حقیقت نامتناهی و مطلق معنا ندارد؛ آن قدر، آن حیات و آن علم و آن قدرت و آن اراده بی حد و حصر است که هیچ راهی برای ارتباط نیست؛ اما حق - سبحانه و تعالی - این مقام احدیت را که مقام اطلاق است مقام احاطه وجودی است مقام لانهائیت است را در تعیناتی آشکار ساخت که از جمله برترین تعینات مقام واحدیت است که در آن مقام، اسماء حسنای الهی آشکار می شود و لذا آن حقیقت توحید در اسمای الهی تبلور پیدا می کند. اسماء الله تبلور حقیقت توحید الهی هستند.

جهتی که مهم است و باید نسبت به آن اهتمام داشت این است که بندگان و انسان های ایمانی باید خود را متشبّه به جناب الهی کنند. تشبّه به جناب الهی، تشبّه به ساحت پروردگاری آن چیزی است که انسان ها را متخلق به اخلاق الهی، متعلم به علم الهی، متأدب به آداب الهی می گرداند. اصلاً انسان آمده است تا الهی بشود و الهی شدن انسان به این است که این اسماء و اوصاف و ملکات الهی در دل و جان انسان ها مستقر بشود و انسان ها خدایی بشوند. خدایی شدنِ انسان در سایه آن است که با این اسمای الهی که ظهور و تجلیات پروردگاری است آشنا بشوند و ارتباط برقرار کنند و نهایتاً تشبه به عالم اله را برای خود فراهم آوردند. هر کسی که این تشبّه برای او بیشتر باشد و عظیم تر باشد شدیدتر باشد او الهی تر است، ربّانی تر است و هر کسی که از این فوز و فیض الهی بهره ای نداشته باشد دور از رحمت الهی است.

بنابراین این اسماء الهی را قدر می دانیم، گرامی می شماریم و از پروردگار عالم عاجزانه در این ماه عزیز و عظیم استدعا داریم که همه ما را با این اسمای الهی آشنا و مأنوس بفرماید و الفت و ارتباط و اتحاد ما را با این اسماء قرار بدهد.

بله، جایگاه حق - سبحانه و تعالی - والامرتبه است بلند مرتبه است رفیع الدرجات است. آن جایگاه هرگز در تصور و تعقل احدی از انسان ها نیست که تصور کند که به ساحت الهی برسد، معاذالله ﴿یحذرکم الله نفسه﴾[2] و هرگز هیچ انسانی نمی تواند تفوه کند به زبان بیاورد یا تصور کند که به جایگاه الهی نزدیک بشود.

اما اسماء الله طرقی هستند راه هایی هستند سبلی هستند که می توانند انسان ها را به حق - سبحانه و تعالی - متقرب کنند و ساحت قرب را برای انسان ها فراهم آوردند.

بنابراین در این دعای حضرت ادریس که چهل اسم از اسماء الهی جلوه گر است و بناست که خدای عالم در این اسمایش خود را بنمایاند و ارتباطش را با بندگان از طریق این اسماء اعلام بفرماید ما هم قدر می دانیم و این اسماء را در جهت راهیابی به حقائق توحیدی گرامی می شماریم.

در فراز اول که در جلسه قبل مطرح شد این بود که «سُبْحَانَكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ يَا رَبَّ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ وَارِثَهُ»[3] خدای عالم رب همه اشیاء است همان طوری که خالق همه اشیاء است. هیچ موجودی نیست مگر اینکه از ساحت خدای عالم صادر شده است. به همین میزان، همان طوری که فرمود: ﴿رَبُّنَا الَّذی أَعْطى‏ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏﴾[4]، هدایت هر شیئی بدست پروردگار عالم است، ربوبیت و رشد و تربیت و راهیابی به کمال و نزاهت از نقص و ضعف در سایه تربیت الهی اتفاق می افتد و خدای عالم خود را به عنوان رب کل شیء معرفی می کند و انسان برای اینکه بتواند خود را در مسیر تکامل و رشد تعالی بیابد خدا را با اسم رب بخواند و او را به عنوان رب کل شیء بداند. هیچ جهتی از  جهات کمال نیست مگر اینکه خدای عالم تربیتش را به عهده دارد.

کلام دیگری از همین فراز عبارت است «يَا رَبَّ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ وَارِثَهُ»، اینکه خدای عالم وارث همه چیز است برای اینکه احدی در عالم هستی نمی ماند ﴿كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْت‏﴾[5] تا کسی مالک باشد و نسبت به چیزی خود را مالک بداند. تنها حقیقتی که باقی است و ماندگار است و ابدی است عبارت است از حق - سبحانه و تعالی - و لذا هر چه که در نظام هستی است از آنِ اوست و به اوست و لذا او می شود وارث.

در قرآن کریم خدای عالم خود را و کسانی که در ساحت ربوبی هستند را به عنوان وارثان معرفی می کند که ﴿نَحْنُ الْوارِثینَ﴾[6]، ما وارث هر آنچه را که در اختیار بشر است هستیم.

بنا بر این اعتقاد و باور تنها حقیقتی که می ماند پروردگار عالم است ﴿لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّار﴾[7]. با شناخت اسم وارث کسی نمی تواند نسبت به آنچه که دارد ادعای مالکیتی بکند ادعای صاحبیتی بکند که دارای این امر است.

بنابراین خدای عالم هم رب کل شیء است، هم وارث همه اشیاء است و ما خدا را این گونه می خوانیم: «سُبْحَانَكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ يَا رَبَّ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ وَارِثَهُ».

«و الحمد لله رب العالمین و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته»

[1]. سوره اعراف، آیه180.

[2]. سوره آل عمران، آیه28.

[3]. اقبال الاعمال، ج1، ص80.

[4]. سوره طه، آیه50.

[5]. سوره عنکبوت، آیه57.

[6]. سوره قصص، آیه58.

[7]. سوره غافر، آیه16.