کتاب «مکتب تشیع به روایت علامه جوادی‌آملی» اثر گرانسنگ و بی‌بدیلی است که در دوران معاصر به قلم یکی از برجسته‌ترین شارحان معارف اسلامی نگاشته شده است. این کتاب تنها یک معرفی ساده از مذهب تشیع نیست، بلکه یک نظام فکری منسجم و عمیق را ارائه می‌دهد که ریشه در قرآن کریم، سنت نبوی و کلمات نورانی اهل‌بیت(ع) دارد. رویکرد عقلی-نقلی حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی و تبیین مبانی تشیع اصیل، این اثر را به یک کتاب جامع و پاسخگو به نیازهای فکری عصر حاضر در موضوع خود، تبدیل کرده است.

خبرگزاری حوزه در خصوص معرفی این اثر ارزشمند با حجت‌الاسلام والمسلمین علی خلیل‌پور از پژوهشگران حوزوی، به گفت‌وگو نشسته که در ادامه تقدیم مخاطبان عزیز می‌گردد.

​​​​​​​با توجه به وجود آثار ارزشمندی مانند «شیعه در اسلام» علامه طباطبایی(ره)، چه ضرورتی برای تألیف کتاب «مکتب تشیع» احساس شد و چه تمایزات بنیادینی با آثار پیشین دارد؟

کتاب «مکتب تشیع» در امتداد و تکمیل آثار بزرگی مانند «شیعه در اسلام» نگاشته شده است، اما با توجه به تحولات عمیق جهان معاصر و هجمه‌های جدید علیه مکتب اهل‌بیت(ع)، نیاز به اثری احساس می‌شد که هم از حیث محتوایی عمق بیشتری داشته باشد و هم به شبهات نوپدید پاسخ دهد. تفاوت اصلی این اثر، رویکرد «نظام‌مند» و «مسأله محور» آن است. این کتاب با روشی تحلیلی-برهانی، به تبیین مبانی اعتقادی، اخلاقی، حقوقی و به ویژه «حکمرانی دینی» پرداخته است.

از دیگر تمایزات، تأکید خاص حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی بر «ارجاع متشابهات به محکمات» است. ایشان با پیوند زدن عقل و نقل، و استناد به آیات محکمات قرآن و روایات معصومین(ع)، تلاش کرده‌اند تا تصویری واضح و خردپسند از مکتب تشیع ارائه دهند. همچنین، پرداختن به موضوعی مانند «حکمرانی» که با تشکیل نظام اسلامی اهمیت ویژه‌ای یافته، از نوآوری‌های این کتاب است.

فرآیند تولید این اثر تحت نظارت حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی چگونه بود و چه ویژگی‌هایی، اعتبار علمی آن را تضمین می کند؟

فرآیند تولید این اثر، مدلی برتر از پژوهش دینی دقیق و نظام‌مند بود. این پروژه تحت نظارت مستقیم حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی و با تشکیل شورای علمی متشکل از اساتید برجسته حوزه و دانشگاه انجام شد. معظم له در چندین جلسه، رهنمودهای کلیدی ارائه فرمودند که مهم‌ترین آنها عبارت بود از تمسک به قرآن و عترت، پرهیز از بهره گیری از منابع غیرموثق، هماهنگی با کتاب «شیعه در اسلام» و پرهیز از تعارض با دیدگاه های مشهور شیعه.

ویژگی منحصر به فرد این کتاب، بازبینی و اصلاح دوبارۀ آن توسط خود آیت‌الله جوادی‌آملی است. ایشان نه تنها در مراحل اولیه نظارت داشتند، بلکه پس از تکمیل نسخه اولیه، با دقت آن را مطالعه و نکات عمیق و دقیقی را در حاشیه کتاب مرقوم فرمودند. این سطح تعامل یک مرجع تقلید، نشان دهندۀ اهمیت و اعتبار فوق العاده این اثر است.

با توجه به تأکید حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی بر «ارجاع متشابهات به محکمات»، جایگاه عقل و نقل در منظومه فکری ایشان برای تبیین مکتب تشیع چگونه است؟

از منظر آیت‌الله جوادی‌آملی عقل و نقل دو بال ضروری برای پرواز در آسمان معارف دینی هستند. ایشان با الهام از آیۀ «إقرأ وَ رَبُّکَ الأکرَم»، کرامت انسان را در گرو تعقل و خردورزی می‌دانند و استنباط معارف دینی را بدون بهره‌گیری از عقل برهانی ناقص می‌شمارند. در این نگاه، عقل به عنوان حجت باطنی، نقش کاشفیت از واقعیات را دارد و نقل صحیح، که همان کلمات معصومین(ع) است، به عنوان حجت ظاهری، مؤید و مفسر همان حقایق عقلی است.

ایشان با توجه به حدیث ثقلین، هرگونه تفکیک بین قرآن و عترت را موجب ضلالت می‌دانند و معتقدند که فهم صحیح قرآن تنها در پرتو روایات معصومین(ع) ممکن است. از این رو، در تحقیقات علمی خود مانند کتاب «مکتب تشیع»، همواره تلاش کرده‌اند تا متشابهات را به محکمات ارجاع دهند و از هرگونه تفسیر غیر برهانی پرهیز کنند.

این روش، سبب شده تا مکتب تشیع در نگاه ایشان، نه یک مجموعه تاریخی صرف، بلکه یک نظام فکری زنده و پویا باشد که می‌تواند به تمام پرسش‌های موجود پاسخ دهد. ایشان با پیوند زدن معارف ناب اسلامی با فلسفه، عرفان و علوم روز، نشان داده‌اند که تشیع می‌تواند در عین حفظ اصالت خود، با مسائل جدید نیز تعامل سازنده داشته باشد.

حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی بر «شیعه دوازده امامی» به عنوان تنها مکتب برخاسته از قرآن و عترت تأکید دارند. تمایزات معرفتی این مکتب با دیگر فرق اسلامی در چیست؟

به باور آیت‌الله جوادی‌آملی، می‌توان تمایز اصلی شیعه دوازده امامی را در «امامت محوری» و «عدالت خواهی» آن دانست. ایشان با استناد به آیات قرآن و روایات متواتر، امامت را ادامه رسالت و شرط لازم برای حفظ دین از تحریف می‌دانند. در حالی که دیگر فرق اسلامی، امامت را یک منصب بشری و عرفی تفسیر کرده‌اند، شیعه با الهام از آیات متعدد قرآن کریم، امامت را یک منصب الهی و عهدی از سوی خداوند می‌داند که مصون از خطا و گناه است.

نکتۀ دیگر، مسئلۀ «عدالت» است. شیعه به دلیل تبعیت از امامان معصوم(ع)، عدالت را نه یک مفهوم اعتباری، بلکه یک حقیقت عینی می‌داند که در سیرۀ اهل‌بیت(ع) متجلی شده است. این در حالی است که دیگر مکاتب، به دلیل فاصله گرفتن از عترت، مکرر در تعریف و تحقق عدالت دچار اختلاف و انحراف شده‌اند.

با اشاره به خطبۀ شقشقیه باید گفت: فقدان امامت عامل اصلی انحراف امت و غصب حق اهل‌بیت(ع) است. از این رو، شیعه دوازده امامی تنها مکتبی است که می‌تواند عدالت واقعی را در تمام ابعاد فردی و اجتماعی محقق سازد و جامعه را به سوی سعادت دنیوی و اخروی رهنمون شود.

با توجه به تشکیل حکومت اسلامی، نقش مکتب تشیع در تبیین «حکمرانی دینی» از دیدگاه حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی چیست؟

از نگاه معظم‌له، حکمرانی دینی در مکتب تشیع، تجلی «ولایت الهی» است که در عصر غیبت، از مجرای ولایت فقیه عادل تحقق می‌یابد. ایشان با الهام از آیۀ «أطیعوا اللَّه وَ أطیعوا الرَّسولَ وَ أولی الأمرِ مِنکُم»، اطاعت از اولی الامر را در امتداد اطاعت از خدا و رسول می‌دانند و معتقدند که بدون وجود یک حاکم عادل و عالم، اجرای احکام اسلامی ممکن نیست.

در این نگاه، حکمرانی صرفاً یک مدیریت بشری نیست، بلکه یک «وظیفۀ دینی» است که هدف آن ایجاد زمینه برای رشد و تعالی انسان‌ها و اجرای عدالت در جامعه است. ایشان با انتقاد از سکولاریسم و جدایی دین از سیاست، معتقدند که تشیع با ارائه نظریۀ ولایت‌فقیه، توانسته است پیوند ناگسستنی بین دین و حکومت برقرار کند.

آیت‌الله جوادی‌آملی همچنین بر این باورند که حکمرانی دینی باید مبتنی بر «کرامت انسانی» باشد؛ همان گونه که خداوند در اولین آیات نازل شده بر پیامبر اعظم(ص)، بر کرامت خود و انسان تأکید کرده است. از این رو، حاکم اسلامی باید با بهره گیری از علم، تقوا و عدالت، زمینه‌های رشد و کمال مردم را فراهم آورد و از هرگونه ظلم و تبعیض بپرهیزد.

این کتاب چگونه می‌تواند به گفتگوی بین مذاهب اسلامی و همچنین معرفی تشیع به جهان کمک کند؟

این کتاب با رویکردی علمی، منطقی و به دور از هرگونه تعصب، پتانسیل بالایی برای گفتگوی سازنده بین مذاهب اسلامی دارد. تأکید بر مشترکات اسلامی، استناد به منابع مورد قبول فریقین، و ارائه استدلال‌های عقلی محکم، زبان گفتمان این کتاب را قابل پذیرش برای همه جریان های فکری کرده است.

برای مخاطب غیرمسلمان نیز، این کتاب می‌تواند به عنوان یک منبع معتبر برای شناخت اسلام ناب و مکتب اهل‌بیت(ع) عمل کند. پرداختن به موضوعات جهانی مانند عدالت، اخلاق، حکمرانی عادلانه و کرامت انسانی، نقاط مشترک زیادی برای گفتگو با اندیشمندان دیگر ادیان و مکاتب فراهم می آورد. این اثر نشان می دهد که تشیع یک مکتب زنده و پویاست که می تواند برای چالش های جهان امروز راهکارهای عملی ارائه دهد.

کتاب اثر تنها یک کتاب نیست بلکه یک «طرح جامع» برای فهم عمیق و روزآمد از مکتب اهل‌بیت(ع) است. این اثر عصارۀ سال‌ها تدریس، تحقیق و تأمل یکی از بزرگان حوزۀ علمیه است که با نظارت دقیق و مشارکت جمعی از نخبگان علمی تولید شده است. کتاب «مکتب تشیع» بدون شک به عنوان یک مرجع علمی معتبر برای دهه‌های آینده خواهد درخشید و نقشی کلیدی در تبیین معارف ناب شیعی و پاسخگویی به نیازهای فکری نسل جدید ایفا خواهد کرد. این کتاب، گامی بلند در راستای تحقق فرمایش رسول اکرم(ص) درباره دائمی بودن و عدم جدایی قرآن و عترت است.