چکیده:

نومعتزله، جریانی فکری و اجتماعی در عالم اسلام است که در مواجهه با تمدن غرب درصدد بازاندیشی در معارف اسلامی افتاد تا اسلام را با دستاوردهای فکری و تمدنی غرب هماهنگ سازد. یکی از معارف بنیادینی که نومعتزله، مطابق با مبانی فلسفی و الهیاتی غرب به بازاندیشی درآن پرداخت، حقیقت و ماهیت وحی است. با توجه به اینکه شناخت ماهیت وحی یکی از مباحث اساسی در دین‌شناسی است که همواره مفسران قرآنی و متکلمان اسلامی در کتاب‌های کلامی و تفسیری خود به آن پرداخته و آن را تبیین کرده‌اند، این پژوهش به تبیین حقیقت و ماهیت وحی بر اساس نقل و عقل و عرفان پرداخته و براین اساس وحی را حقیقتی الهی و مصون از تصرفات بشری و شعوری مرموز میان پیامبر و خداوند معرفی نموده ، سپس  به نقد و بررسی آراء نومعتزله دراین باب پرداخته است. روش پژوهش در نقد و بررسی آراء نومعتزله مطابق روش استفاده شده توسط نومعتزلیان انتخاب گردیده، به نحوی که هرکجا نومعتزلیان برای بیان شبهات از ادله عقلی یا نقلی یا عرفانی استفاده نموده اند، در نقد و بررسی شبهات نیز با همان روش نقد صورت گرفته ، البته همواره رویکرد قرآنی درپاسخ گویی به همه ی شبهات حفظ شده است. این پژوهش ابتدا به نقد و بررسی شبهات نومعتزلیان شبه­قاره ،سید احمدخان ­هندی و اقبال لاهوری پرداخته است. شبهاتی چون : همسان­انگاری وحی و نبوغ ، همسان­انگاری وحی وغریزه و همسان­انگاری وحی و تجربه دینی . در نقد این آراء با تبیین لغوی و اصطلاحی نبوغ و غریزه و تجربه دینی و بیان ویژگی های ماهوی این امور ، تفاوت های ماهوی آنان با ماهیت وحی روشن گردیده و تعارض این نظریات با آیات قرآنی بیان شده است. سپس شبهات نومعتزلیان شمال آفریقا، نصرحامد ابوزید و محمدآرکون نقد گردیده، شبهاتی چون: نبوی دانستن الفاظ قرآن کریم و تاریخ­مندی وحی، در این بخش با نقد مبانی این شبهات و روشن نمودن تعارض آن با آیات قرآنی­، این آراء نقد و بررسی گردیده است. ازجمله نقدهایی که برمبانی این نظریات بیان شده اینکه: خداوند صفت متکلم را دارد و متکلم ازصفات فعل وممکن الوجود بوده و درظرف زمان با حفظ ارتباط با عالم بالا و اصالت الهی خود تحقق می یابد. نزول تدریجی و تعاملی قرآن بر اساس حکمت الهی و برای هدایت مردم زمان پیامبر و مردم همه ی زمان ها بوده و وجود قرآن کریم درلوح مخفوظ بر اساس نقل و عقل  ثابت بوده و حادث بودن قرآن، موجب مادی شدن قرآن و انقطاع آن ازعالم بالا نمی گردد. در بخش پایانی شبهات نومعتزلیان ایران، عبدالکریم­سروش و محمد مجتهد­شبستری در باب ماهیت وحی نقد و بررسی شده است. شبهاتی چون: اعتقاد به نقش فاعلی پیامبر در فرایند وحی ، رویا انگاری وحی ونظریه ی قرآن قرائت نبوی ازجهان. دراین بخش ادله اثبات نقش فاعلی پیامبر درفرایند وحی به واسطه ی تمسک به نقش قوه خیال و استناد به نظریه ی عرفا در فانی شدن سالک برای اثبات این دیدگاه با تبیین دیدگاه های فلاسفه درعدم نقش مستقل خیال درفرایند وحی و تابعیت خیال از عقل همچنین تبیین نظر عرفا در فنا بر این اساس که در فنا اثری ازسالک نمی ماند تا نقش فاعلی داشته باشد، نقد گردیده است. نظریه رویا انگاری وحی نیزبه واسطه ادله شناختاری بودن زبان قرآن و تنافی این نظریه با آیات و تعارض آن با ویژگی های ماهوی که برای وحی بیان گردید همچنین تنافی آن با اهداف رسالت و... نقد شده است. همچنین نظریه قرآن قرائت نبوی ازجهان بااثبات امکان تکلم خداوند و تبیین چگونگی ظهور صفت متکلم از عالم بالا تا نفس نبی و چگونگی تبدیل حقیقت قرآن به امری اعتباری و لفظی و زبانی برای فهمیده شدن توسط انسان و بیان تعارضات این نظریه با آیات قرآنی نقد گردیده است. کلیدواژه ها: نقدشبهات نومعتزلیان، نومعتزلیان، ماهیت وحی، نومعتزلیان شبه قاره، نومعتزلیان شمال آفریقا، نومعتزلیان ایران،همسان انگاری وحی و نبوغ،همسان انگاری وحی و غریزه،همسان انگاری وحی و تجربه دینی، نبوی دانستن الفاظ قرآن، تاریخمندی وحی،نقش فاعلی پیامبر در فرایند وحی، رویاهای رسولانه،قرآن قرائت نبوی ازجهان.